ایرانیان جهان - حضور افغان‌ها در ایران به چهار دهه گذشته برمی‌گردد. زمانی که دولت جماهیر شوروی سابق با هدف ایجاد یک کشور کمونیستی به افغانستان حمله کرد، خاک افغانستان را اشغال کرد و مهاجرت افغان‌ها از این زمان شروع شد. با هردوره جنگ و انتقال قدرت در این کشور خیل عظیمی از مردم افغانستان به ایران مهاجرت کردند. در زمان حکومت کمونیست‌ها، جامعه مذهبی افغانستان مجبور به فرار می‌شدند.
بعد از این موضوع هم دولت‌های مختلف به دلیل رد و بدل شدن قدرت به دست گروه‌های مختلف بخشی از مردم در درجه اول به ایران و در درجه دوم به پاکستان مهاجرت کردند. در این گزارش، سعی داریم تا به بررسی دلایل و پیامد‌های حضور غیرقانونی مهاجران افغان در ایران بپردازیم تا راهکار‌هایی برای مدیریت بهتر این بحران پیشنهاد شود. 

از سال 1373 دو موج از مهاجرت افغان‌ها شکل گرفت. بار اول حضور طالبان با کشتار شدید به‌خصوص کشتار شیعیان شروع شد و بار دوم هم به رغم اینکه طالبان با روش جدید آمده بود و کشتار کمتری داشت، اما قوانین آن به‌گونه‌ای بود که برای افغانستانی که بیش از یک دهه تمرین دموکراسی و آزادی کرده بود قابل تحمل نبود و در این زمان موج زیادی از مردم افغانستان به ایران هجوم آوردند.
ایران اولین مقصد اتباع افغان برای مهاجرت است
افغانستان همواره درگیر جنگ، تحولات سیاسی و عدم امنیت بوده است و همین امر موجب مهاجرت شهروندان این کشور شده است. همچنین مواردی، چون عدم اعمال سیاست‌های سختگیرانه برای اتباع، نزدیکی مرز‌ها و ساختار فرهنگی مشترک، ایران را به اولین کانون پناهندگان افغان تبدیل کرده است. 
حجت‌الله فلاحت‌پیشه، رییس پیشین کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در این باره گفت: اولین نکته در این خصوص مهمان‌نوازی ایرانی‎‌ها است. نکته دوم این است که حدود سی سال است که بودجه‌ای تحت عنوان انسداد مرز درنظر گرفته شده است، اما متأسفانه هیچ‌وقت از این بودجه به‌درستی استفاده نشده است. 
97 درصد مهاجران حاضر در ایران، افغان هستند
بر اساس آخرین آمار، بیش از 97 درصد مهاجران حاضر در ایران، افغان هستند. این بدین معنی است که تنها سه درصد از کل مهاجران رسمی کشور دارای تابعیت‌های غیرافغان بوده‌اند. با توجه به افزایش تعداد مهاجران غیرقانونی و عدم وجود آمار دقیق از تعداد کل آنها، مشکلات بسیاری برای کشور ایجاد شده است. از جمله این مشکلات می‌توان به افزایش فشار بر منابع اقتصادی و اجتماعی، مشکلات حقوقی، امنیتی و همچنین کاهش فرصت‌های شغلی برای نیروی انسانی داخلی اشاره کرد. 
احمد وحیدی، وزیر کشور پیشین جمهوری اسلامی ایران، در حاشیه جلسه هیئت دولت در 5 مهر 1402، تعداد اتباع خارجی افغان در ایران را پنج میلیون نفر اعلام کرد. اما باید به این موضوع هم اشاره کرد که نمی‌توان آمار دقیقی از تعداد کل مهاجران افغان در کشور ارائه داد، چرا که روزانه خیل عظیمی از مهاجرین افغان به صورت غیرقانونی از مرز‌های ایران وارد کشور می‌شوند و نظارتی بر ورود آنها وجود ندارد. همچنین طبق آمار رسمی، تعداد مهاجران افغان که به صورت رسمی در ایران اقامت دارند 2 میلیون و 700 هزار نفر عنوان شده است.
ظرف 24 ساعت محل سکونت افغان‌ها و در طول 48 ساعت شغل آنها مشخص می‌شود
حضور غیرقانونی مهاجران، نه‌تنها جامعه ایران را با مشکلات پیچیده و چالشی بزرگ روبرو می‌کند، بلکه این احتمال داده می‌شود که که با هجوم غیرقانونی این افراد در آینده‌ای نزدیک، پیامد‌های کنترل‌ناپذیری متوجه کشور خواهد شد. 
موج مهاجرت‌های غیرقانونی به ایران می‌تواند از جهات متعددی کشور را با بحران‌های غیرقابل‌کنترل روبه‌رو کند. در شرایطی که کشور با کمبود منابع آبی، مشکلات مسکن، بیکاری، کمبود نیروی انسانی متخصص و ... دست‌وپنجه نرم می‌کند، حضور غیرقانونی مهاجران به خودی خود باری بر دوش دولت اضافه می‌کند. همچنین این نوع مهاجرت‌ها می‌تواند موجب برهم زدن توازن و نظم بازار کار شوند. 
فلاحت‌پیشه گفت: من با سفری که قبلا به کمپ‌های افغان‌ها در شرق ایران داشتم از زبان خود مهاجران شنیدم که این اتباع بعد از حضور در ایران، بلافاصله ظرف 24 ساعت محل سکونت و در طول 48 ساعت وضعیت شغل‌شان مشخص می‌شود. متأسفانه عده‌ای از موضوع پناهندگی برای خودشان مافیای قاچاق انسان ایجاد کرده‌اند و این موضوع نیز باعث مهاجرت غیرقانونی افغان‌ها شده است. 

بر اساس تجربیات گذشته، تا یک امر اجتماعی به یک بحران سیاسی و امنیتی نشود، راه‌حلی برای آن شکل نمی‌گیرد. در سال‌های اخیر مسأله افغان‌ها به یک بحران امنیتی تبدیل شده است، اما خوشبختانه در یکسال اخیر کار‌هایی در این زمینه در حال انجام است. طبق اساس‌نامه‌ها و قوانینی که برگرفته از حقوق بین‌الملل، حقوق پناهندگان و کشور‌های پناهنده‌پذیر است، هر فردی که وارد کشور دیگری می‌شود باید از شناسنامه، برگ شناسایی و یا پاسپورت برخوردار شود. 
طبق گفته سخنگوی کمیسیون امور داخلی کشور و شورا‌های مجلس شورای اسلامی طرح تاسیس سازمان ملی مهاجرت با حضور کارشناسان مربوطه در کمیسیون امور داخلی کشور و شورا‌های مجلس در دست بررسی است و تاکنون نیز بیش از 20 بند آن به تصویب رسیده است.
فلاحت‌پیشه با اشاره بر اینکه قانون در خصوص ساماندهی اتباع مهاجر دچار ضعف است گفت: هر دولتی با یک روش خاص باید زمینه درستی برای حضور اتباع فراهم کند. بیش از یک و نیم میلیون نفر در دوره جدید طالبان وارد کشورمان شده‌اند و بخشی از آنها نیرو‌های نظامی بودند که بعد از جنگ شکست خورد‌ه‌اند. 
او در ادامه گفت: برای اولین‌بار بعد از حدود 45 سال، بحث طرح ساماندهی اتباع و پناهندگان مطرح شده است. طبق این موضوع اتباع باید دارای کارت شناسایی شوند. همان‌طور که کارت شناسایی شهروندان ایرانی، مسئولان انتظامی و امنیتی کشور برای پیدا کردن هر شهروند به طور میانگین به کمتر از یک ساعت وقت نیاز دارند ولی برای اتباعی که کارت شناسایی ندارند، عملا امکان این امکان وجود ندارد و همین مسأله منجر به ظلم به افغان‌هایی شده است که سال‌ها در ایران زحمت کشیده‌اند و حتی رابطه برادری با ایرانی‌ها داشتند. به همین دلیل است که زمانی که یکی از اتباع تخلف می‌کند، وجهه میلیون‌ها افغان که در ایران با آبرو زندگی می‌کنند، زیر سوال می‌رود.
اصل اول شناسایی است
از دیگر مشکلات حضور غیرقانونی مهاجران این است که با توجه به اینکه جمعیت زیادی از این اتباع هویت رسمی در ایران ندارند امکان پیگیری و رصد اتباع توسط نهاد‌های امنیتی و قضایی کشور وجود ندارد و این مورد می‌تواند برای کشور بحران‌های غیرقابل جبرانی را ایجاد کند.
رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در این‌باره گفت: هیچ کشوری در دنیا هیچ مهاجری را بدون اوراق شناسایی راه نمی‌دهد. همه چیز باید در چارچوب قوانین و حقوق بین‌الملل شکل گیرد. قوانین بین‌الملل کشور هم حق میزبان را به رسمیت شناخته است و هم حق پناهندگان مهمان را.
نماینده ادوار مجلس در ادامه یادآور شد: بخشی از مشکلات حضور اتباع در قالب همکاری دولت ایران و افغانستان قابل حل است. نکته بعدی این است که دیگر هیچ بهانه‌ای برای عدم انسداد مرز‌ها وجود ندارد. به طور مشخص کمیسیون امنیت ملی و کمیسیون عمرانی مجلس باید یک کارگروه مشترک برای این موضوع تشکیل دهد و باید در قالب سفر‌های فصلی یعنی هر سه ماه یکبار از پروژه انسداد مرز بازدید شود و مشخص شود که بودجه تخصیص داده‌شده برای اینکار چگونه مصرف می‌شود و چه زمانی مرز بسته می‌شود.
امید است با به‌کارگیری سیاست‌های مناسب و ارائه حمایت‌های لازم، پروتکل‌های لازم جهت به بهبود شرایط فراهم شود.
خبرنگار: مهسا حنیفه