ایرانیان جهان -

با آغاز تحریم‌های اقتصادی در سال1391، درآمد سرانه ایران کاهش چشم‌گیری داشت که تا سال1394 نیز ادامه یافت. در سال‌های بعد، کاهش موقت تحریم‌ها و افزایش فروش نفت در سال1395 تا حدی موجب افزایش درآمد سرانه شد؛ اما با دور دوم تحریم‌ها و همه‌گیری کرونا، این روند دوباره به حالت نزولی بازگشت. اگرچه در سال‌های اخیر درآمد سرانه افزایش یافته است؛ اما همچنان در سال1402 حدود 25درصد کمتر از سال1390 است.
براساس گزارش سازمان برنامه و بودجه با فرض ادامه رشد اقتصادی با نرخ 5.5درصد، پنج سال طول خواهد کشید تا به سطح درآمد سرانه سال1390 بازگردد. همچنین مقایسه درآمدهای سرانه در کشورهای همسایه قطر و عربستان نشان می‌دهد که حتی با رشد اقتصادی 5.5درصدی پایدار، حدود 33سال طول خواهد کشید تا درآمد سرانه ایران به سطح کنونی درآمد سرانه قطر و حدود 22سال زمان نیاز دارد تا به سطح درآمد سرانه کنونی عربستان برسد.
درآمد سرانه، شاخص اقتصادی است که میانگین درآمد هر فرد در یک کشور را نشان می‌دهد. این شاخص با تقسیم کل درآمد ملی بر جمعیت کشور به‌دست می‌آید. درآمد سرانه می‌تواند تصویری کلی از وضعیت اقتصادی یک کشور ارائه دهد و معمولا برای مقایسه سطح رفاه و توسعه اقتصادی بین کشورهای مختلف به‌کار می‌رود. این شاخص به‌عنوان یکی از شاخص‌های توسعه، سطح رفاه مردم را تا حدی نشان می‌دهد؛ به‌طوری‌که هر چه این رقم بالاتر باشد، نشان‌دهنده‌ سطح رفاه اقتصادی بهتر و قدرت خرید بالاتر مردم است. با این حال، شاخص درآمد سرانه همه‌چیز را درباره توزیع درآمد و نابرابری‌ها نشان نمی‌دهد و ممکن است نابرابری درآمدی را پنهان کند؛ زیرا تنها یک میانگین کلی است و توزیع واقعی درآمد در بین افراد مختلف را مشخص نمی‌کند.
تحریم‌ها؛ عامل کاهش ناگهانی درآمد سرانه براساس داده‌های بانک مرکزی، درآمد سرانه به قیمت ثابت سال1395، در سال1391 همزمان با شروع دور اول تحریم‌ها، نسبت به سال1390 با کاهش ناگهانی 18درصدی مواجه شد. این شوک منفی به اقتصاد ایران محدود به همان سال نماند و روند کاهش درآمد سرانه تا سال1394 ادامه یافت. در سال1395 با کاهش نسبی تحریم‌ها، بهبود شرایط بین‌المللی و افزایش فروش نفت، درآمد سرانه افزایش پیدا کرد؛ اما این شرایط پایدار نماند.اثرات منفی ناشی از احتمال اعمال دور دوم تحریم‌ها در اواخر سال1396 و اجرایی شدن آنها در اوایل سال1397، مجددا روند نزولی درآمد سرانه را رقم زد. در نتیجه، در سال1398 کمترین میزان درآمد سرانه در بازه‌ سال‌های 1390 تا 1402 برای اقتصاد کشور ثبت شد.
با شروع همه‌گیری کرونا در سال1399، به چالش‌های تحریمی کشور افزوده شد و باعث شد که درآمد سرانه افزایش قابل‌ توجهی نداشته باشد و تقریبا در سطح سال 1398 باقی بماند. با این حال، در سال1400 با کاهش محدودیت‌های کرونایی، افزایش فروش نفت و بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی، اقتصاد کشور توانست تا حدی بازیابی شود و درآمد سرانه نسبت به سال1399 افزایش 11درصدی را تجربه کند. در سال‌های 1401 و 1402 نیز این روند افزایشی ادامه یافت؛ به‌طوری‌که در سال1402 درآمد سرانه نسبت به سال قبل 15درصد رشد داشت.
5 سال فاصله تا بازگشت به سطح درآمد سرانه1390 با وجود افزایش درآمد سرانه در سال‌های اخیر، به‌دلیل رشد اقتصادی ناچیز در دهه1390، سطح درآمد سرانه در سال1402 همچنان 25درصد کمتر از سال1390 است و به‌طور میانگین سالانه 2.5درصد کاهش یافته است. گزارش سازمان برنامه و بودجه مطرح می‌کند که اگر رشد اقتصادی کشور با نرخ متوسط 5.5درصد سالانه (مطابق نرخ رشد سالانه1400 تا 1402) ادامه یابد، پنج سال زمان خواهد برد تا سطح درآمد سرانه به مقدار سال1390 برسد. براساس این گزارش درآمد سرانه سال1402 تنها 75.2درصد از درآمد سرانه سال1390 را تشکیل می‌دهد. به عبارت دیگر، اقتصاد ایران طی سه سال اخیر به‌رغم رشد نسبی مثبت نتوانسته است افت درآمد سرانه در دهه1390 را جبران کند.
33سال انتظار برای رسیدن به درآمد سرانه قطر در نمودار2 مقایسه سطح درآمد سرانه ایران با چند کشور منتخب در سال1401 به قیمت جاری و به روش برابری قدرت خرید (PPP) قابل مشاهده است. شاخص برابری قدرت خرید نشان می‌دهد که اگر همه کشورها از یک واحد پولی مشترک استفاده می‌کردند، هزینه خرید کالاها و خدمات چقدر خواهد بود. به‌عبارتی، برابری قدرت خرید معیاری است که نرخ مبادله را بر اساس هزینه‌های دو سبد کالایی یکسان در دو جامعه و با ارزهای ملی آنها معادل‌سازی می‌کند.
براساس این داده‌ها، ایران در مقایسه با کشورهای همسایه خاورمیانه مانند قطر، امارات، کویت، عربستان و بحرین از سطح درآمد سرانه پایین‌تری برخوردار است. برای نمونه، درآمد سرانه قطر، به‌عنوان یکی از صادرکنندگان بزرگ گاز، تقریبا 6برابر درآمد سرانه ایران است. همچنین درآمد سرانه عربستان که صادرکننده نفت است، 3.3برابر اقتصاد ایران را تشکیل می‌دهد. بر اساس گزارش سازمان برنامه و بودجه، حتی اگر رشد اقتصادی کشور با نرخ 5.5درصد سالانه ادامه یابد، حدود 33سال طول خواهد کشید تا درآمد سرانه ایران به سطح کنونی درآمد سرانه قطر و حدود 22سال زمان نیاز دارد تا به سطح درآمد سرانه کنونی عربستان برسد.
تغییر مسیر اقتصادی ایران و ترکیه در نمودار3، روند تغییرات درآمد سرانه ایران و ترکیه در بازه سال‌های 1390 تا 1401 (2011 تا 2022میلادی) مقایسه شده است. درآمد سرانه این دو کشور به قیمت جاری و بر اساس روش برابری قدرت خرید (PPP) در سال1390 تقریبا در سطح مشابهی قرار داشته؛ اما پس از آن مسیرهای متفاوتی را طی کرده‌اند؛ به‌طوری‌که تا پایان سال 2022، درآمد سرانه ایران نسبت به سال2011 حدود 4درصد کاهش یافته، درحالی‌که درآمد سرانه ترکیه در همین بازه 95درصد افزایش را تجربه کرده است. این دو روند متفاوت سبب شده است که در سال 2022، درآمد سرانه ترکیه تقریبا دوبرابر درآمد سرانه ایران باشد. اگر رشد اقتصادی ایران با نرخ 5.5درصد سالانه ادامه یابد، پیش‌بینی می‌شود حدود 13سال زمان لازم باشد تا درآمد سرانه ایران به سطح کنونی درآمد سرانه ترکیه برسد.