چاپ

ایرانیان جهان - با کاهش نرخ باروری در سال‌های اخیر، ایران با یکی از جدی‌ترین چالش‌های جمعیتی خود مواجه شده است. از مشکلات اقتصادی گرفته تا تغییرات سبک زندگی و نگرش‌های مدرن، عواملی هستند که بسیاری از زوج‌ها را از فرزندآوری بازمی‌دارد.
وقتی زن و مرد با چالش‌های معیشتی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، چگونه می‌توانند مسئولیت سنگین و حیاتی فرزندآوری را بر عهده بگیرند؟ این پرسش اغلب مطرح می‌شود و پاسخی که در مقابل آن بیان می‌شود این است که نباید صرفاً با نگاهی محاسباتی و مادی به این مسئله نگاه کرد.
در واقع، فرزندآوری علاوه بر مسئولیت‌های اقتصادی، مزایای بسیاری دارد که ممکن است در نگاه نخست، نادیده گرفته شوند.
کاهش نرخ رشد جمعیت کاهش نرخ رشد جمعیت در کشورمان پدیده‌ای است که طی سال‌های اخیر شدت یافته است. این روند کاهشی نه‌تنها متوقف نشده، بلکه در سال گذشته با سرعت بیشتری ادامه پیدا کرد. آمار‌ها نشان می‌دهند که در سال 1401، تعداد تولد‌ها به پایین‌ترین سطح خود در 11 سال اخیر رسید. بر اساس داده‌های سازمان ثبت احوال کشور، در 10 ماهه نخست سال 1401، حدود 893 هزار و 786 نوزاد متولد شدند، در حالی که این رقم در دوره مشابه سال 1400 بالغ بر 937 هزار و 749 نفر بود. این کاهش 44 هزار نفری، معادل 4.7 درصد، نشانه‌ای از تعمیق بحران جمعیتی است.
عامل مهم کاهش فرزندآوری پدیده‌ای که کارشناسان از آن به‌عنوان «فرزندگریزی» یاد می‌کنند، به‌ویژه در میان زوج‌های جوان به وضوح دیده می‌شود. دلایل متعددی برای این امر وجود دارد که از تغییرات فرهنگی و اقتصادی گرفته تا نگرانی‌های اخلاقی و اجتماعی، همگی در این روند مؤثر بوده‌اند.
مدرنیته، دنیاگرایی و افول سنت‌ها مدرنیزاسیون در ایران، تغییرات عمیقی در باور‌ها و سبک زندگی مردم ایجاد کرده است. دنیاگرایی و عقل‌گرایی مطلق، باعث کاهش نفوذ آموزه‌های سنتی و الهی در میان اقشار مختلف جامعه شده است. این روند، انسان را به سوی خودمحوری و منفعت‌طلبی بیشتر سوق داده و در نتیجه، توجه به ازدواج و فرزندآوری کاهش یافته است.
شهرنشینی مفرط، تجمل‌گرایی و دوری از دین، از دیگر عواملی هستند که باعث شده‌اند جوانان از تشکیل خانواده و داشتن فرزند اجتناب کنند. فشار‌های اقتصادی نیز مزید بر علت شده و این مسئله را تشدید کرده است.
نقش دین در حفظ خانواده «امیل دورکیم»، جامعه‌شناس برجسته فرانسوی، بر این باور است که دین در جوامع سنتی نقش مهمی در حفظ خانواده گسترده ایفا می‌کرد. آموزه‌های دینی به ارزش‌هایی، چون وفاداری، تولیدمثل و فرزندپروری تأکید داشتند. اما با تضعیف نقش دین در زندگی مردم و تغییر خانواده گسترده به خانواده هسته‌ای، فردگرایی افراطی جایگزین ارزش‌های سنتی شده است. این تغییرات، کاهش همبستگی اجتماعی و افزایش طلاق را به همراه داشته و نتیجه آن، کاهش نرخ باروری بوده است.
نگرش اقتصادی به فرزندآوری یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش فرزندآوری، نگاه مادی‌گرایانه به این مسئله است. در دنیای امروز، خانواده‌ها به‌طور فزاینده‌ای از عقل محاسباتی برای تصمیم‌گیری در مورد فرزندآوری استفاده می‌کنند. آنها هزینه‌های مالی و زمانی مربوط به فرزندآوری را با درآمد خود مقایسه کرده و اگر این هزینه‌ها را بیش از توان خود ببینند، از فرزندآوری منصرف می‌شوند.
این رویکرد، فرزند را صرفاً یک هزینه اضافی می‌بیند و نسبت به فواید اجتماعی و معنوی حضور فرزند در خانواده و جامعه، بی‌توجه است.
نگرانی‌های تربیتی و اخلاقی بسیاری از زوج‌ها به دلیل ناتوانی در تربیت صحیح فرزندان، از داشتن فرزند خودداری می‌کنند. این افراد ممکن است به‌دلیل تجربه‌های تربیتی نامطلوب خود در کودکی یا مشاهده شکست‌های تربیتی در اطرافیان، نسبت به این مسئولیت دچار واهمه شوند.
برخی اندیشمندان معاصر نیز فرزندآوری را غیراخلاقی می‌دانند. آنان معتقدند که به دنیا آوردن یک انسان دیگر، افزودن رنجی جدید به جهان است. این دیدگاه، که پیروانی در برخی اقشار جامعه پیدا کرده است، به‌شکل غیرمستقیم به کاهش فرزندآوری دامن زده است.
ضرورت توجه به پنجره جمعیتی یکی از مفاهیم کلیدی در جمعیت‌شناسی، «پنجره جمعیتی» است. این مفهوم بیان می‌کند که جوامعی با جمعیت جوان، از فرصت‌های اقتصادی بیشتری برخوردارند، زیرا نیروی کار فعال و پرانرژی در آنها بیشتر است. اما با افزایش میانگین سنی جمعیت و کاهش نرخ باروری، این پنجره بسته می‌شود و جامعه با چالش‌های اقتصادی و اجتماعی رو‌به‌رو خواهد شد.
چالش توزیع جمعیتی در ایران یکی دیگر از مشکلات کاهش نرخ باروری، برهم خوردن توزیع جمعیتی است. در مناطق حاشیه‌ای و دورافتاده، نرخ باروری بالاتر است، اما این مسئله می‌تواند به افزایش فقر و ناهنجاری‌های اجتماعی منجر شود. از سوی دیگر، در شهر‌ها و مناطق مرکزی، کاهش باروری باعث پیری جمعیت شده است. این عدم توازن، برنامه‌ریزی‌های ملی را با دشواری رو‌به‌رو می‌کند.
راهکار‌های افزایش نرخ باروری برای مقابله با کاهش نرخ باروری، باید سیاست‌ها و راهبرد‌هایی متناسب با شرایط فرهنگی و اقتصادی مناطق مختلف کشور اتخاذ شود. مشوق‌های اقتصادی، مانند افزایش حق اولاد در فیش‌های حقوقی، کاهش دغدغه‌های اقتصادی خانواده‌ها را به دنبال خواهد داشت. همچنین، اصلاح قوانین مربوط به مرخصی‌های زایمان و تسهیل شرایط کاری برای مادران شاغل، می‌تواند نقش مهمی در افزایش فرزندآوری ایفا کند.
نقش نهاد‌های مدنی علاوه بر حمایت‌های دولتی، نهاد‌های مدنی و سازمان‌های مردم‌نهاد نیز می‌توانند در ترویج فرهنگ فرزندآوری نقش مؤثری داشته باشند. این نهاد‌ها می‌توانند با آموزش و اطلاع‌رسانی به مردم، آنها را نسبت به مزایای فرزندآوری آگاه کنند.
البته باید در نظر داشته باشیم که کاهش نرخ باروری در کشور، یک مسئله چندوجهی است که ریشه در عوامل اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دارد. برای مقابله با این چالش، نیاز به رویکردی جامع و همه‌جانبه داریم که هم به مشکلات اقتصادی مردم پاسخ دهد و هم تغییرات فرهنگی لازم را در جامعه ایجاد کند.