چاپ

ایرانیان جهان - در شرایطی که عمده توجهات بین‌المللی به‌سوی حضور دوباره ترامپ در کاخ سفید و پیامد‌های احتمالی این بازگشت نه‌چندان خوشایند معطوف شده است؛ به نظر می‌رسد رئیس‌جمهور آینده ایالات متحده جهان را با معضلی به‌مراتب مهم‌تر و شاید بزرگ‌تر از حضور خودش در کاخ سفید مواجه کرده است. ایلان ماسک، ابر سرمایه‌دار آمریکایی و ثروتمندترین مرد جهان با همراهی دقیقه نودی خود با ترامپ، نقش چشمگیری در موفقیت وی ایفا کرد.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
وی با کمک مالی هنگفت و در کنار آن تبلیغات وسیعی که در شبکه‌های اجتماعی و به‌ویژه شبکه ایکس (توییتر سابق) متعلق به خودش به راه انداخت، نامزد جمهوری‌خواه ایالات متحده را به‌شدت وام‌دار خودش ساخت. بر همین اساس انتظار می‌رفت ترامپ پاداشی درخور و شایسته‌ای را برای او در نظر بگیرد.
اعطای سمت جدید و مجهول‌الوظیفه مشاور (وزیر) «بهره‌وری دولت»، آن هم در قالب ریاست اشتراکی با شخصی دیگر، پاداشی نیست که با موقعیت و جاه‌طلبی‌های این میلیاردر آمریکایی همخوانی داشته باشد؛ مگر آنکه از آن به‌عنوان پوششی برای حضورش در دولت، همراهی همیشگی‌اش با ترامپ و درنهایت مجوزی برای مداخلات بی‌قیدوبندش در صحنه سیاسی آمریکا استفاده شود.
بااین‌حال تحولات و رخداد‌های پیرامون ماسک می‌تواند حکایت مهم‌تری را هم بازنمایی کند؛ این مهم که ابر سرمایه‌دار آمریکایی و مالک شرکت‌های عظیم تسلا و اسپیس ایکس و در کنار آنها شبکه اجتماعی جهانی ایکس (توییتر سابق)، صرفاً یک اعمال قدرت و نفوذ ساده در آمریکا نبوده، بلکه شاید نماد تحولاتی بسیار بزرگ‌تر و عمیق‌تر در داخل ایالات متحده و فراتر از آن، در عرصه جهانی باشد. این دقیقاً همان چیزی است که اکنون دنیا را در نگرانی- و شاید بهت- فروبرده است؛ ترکیبی از سیاست‌مداری بی‌قیدوبند و غیرقابل‌پیش‌بینی و همراهی آن با ابر سرمایه‌داری جاه‌طلب و با قابلیت‌هایی نامحدود و فراتر از بسیاری از سیاست‌مداران و دولت‌ها.
بازیگر جدید عرصه سیاست بین‌المللی ایلان ماسک تا پیش از ورود مستقیم به عرصه سیاسی می‌توانست از ظرفیت‌های فوق‌العاده خود برای تأثیر‌گذاری بر تحولات بین‌المللی بهره گیرد. سرمایه بسیار هنگفت، مالکیت شرکت بزرگ تسلا و از آن مهم‌تر شرکت هوافضای اسپیس ایکس، چنین ظرفیتی را در اختیار وی قرار می‌داد، کمااینکه شاهد همکاری بزرگ‌ترین سازمان هوافضای جهان یعنی «ناسا» با شرکت‌های متعلق به وی از یک‌سو و نیاز بسیاری از کشور‌ها برای بهره‌گیری از سیستم ماهواره‌ای استارلینک از سوی دیگر بوده‌ایم. اما جریان اصلی و درواقع روند علنی مداخلات ایلان ماسک در عرصه سیاسی از زمانی آغاز شد که او با سرمایه‌ای بالغ بر 40 میلیارد دلار، مالکیت شبکه اجتماعی جهانی و بسیار پرطرف‌دار توییتر را به‌دست آورد.
مالکیت توییتر که ایلان ماسک نام آن را به ایکس تغییر داد، وی را یکباره به مرکز سیاست بین‌المللی پرتاب کرد و درعین‌حال او را بیش از گذشته نسبت به ظرفیت‌هایش برای تأثیر‌گذاری در تحولات بین‌المللی هوشیار کرد. بر همین اساس روند اظهارنظر‌های ماسک در امور مختلف موردتوجه قرار گرفت، به‌طوری‌که در مدتی کوتاه دنبال‌کنندگانش در شبکه اجتماعی ایکس را به رقمی بالغ بر 100 میلیون نفر رساند. توییت‌های ماسک نشان می‌دهد به همه مسائل و در همه سطوح توجه نشان می‌دهد؛ از آب‌وهوا و کنترل جمعیت گرفته تا جنگ‌ها و منازعات بین‌المللی همچون اوکراین.
بااین‌حال از زمان پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا و باز شدن پای ایلان ماسک به کاخ سفید، دگرگونی‌های اساسی و مهمی در روند توییت‌ها و اظهارنظر‌های سیاسی وی به وجود آمده است، چنان‌که شاهد مداخلات صریح و بی‌پروای او در مسائل سیاسی داخل آمریکا و از آن مهم‌تر مسائل مرتبط با تحولات داخلی دیگر کشور‌ها بوده‌ایم.
بیشتر بخوانید:ایلان ماسک: ماه هدف ما نیست، مستقیم به مریخ می‌رویم
در این راستا به چند مورد از مداخلات مهم سیاسی ماسک می‌پردازیم.
1) نقش‌آفرینی ماسک در تحولات سیاسی داخلی آمریکا در شرایطی که از پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری زمان زیادی نمی‌گذرد و او و تیم همراهش حتی هنوز وارد کاخ سفید نشده‌اند، ایلان ماسک نقش‌آفرینی‌های مهم و بسیار سرنوشت‌سازی در صحنه سیاسی آمریکا انجام داده است. مواضع و اظهارنظر‌های او در مورد اعطای کمک‌های مالی و نظامی به اوکراین را شاید بتوان در صدر این موارد جای داد. میلیاردر آمریکایی حتی پیش از پیروزی ترامپ نیز منتقد سرسخت روند کمک‌های ایالات متحده به این کشور و تداوم جنگ بود. پس از پیروزی ترامپ، حضور او در مکالمه تلفنی مستقیم رئیس‌جمهور آینده آمریکا و رئیس‌جمهوری اوکراین خبرساز شد. علاوه بر این ماسک در یکی از اظهارنظر‌هایش در شبکه ایکس و در واکنش به تصویب بودجه کمکی به اوکراین، زلنسکی را بزرگ‌ترین سارق حرفه‌ای و غارتگر ایالات متحده توصیف کرد.
مسئله تصویب بودجه سال 2025 و مداخله ایلان ماسک در این امر هم جنجال سیاسی بزرگی در آمریکا به پا کرد. در این جا ماسک با پیشنهادی در بودجه که از حمایت هر دو حزب نیز برخوردار بود، مخالفت نشان داد و با انتشار بیش از 100 توییت، لایحه بودجه را «جنایتکارانه» توصیف کرد. درنهایت اگرچه نمایندگان بر سر تصویب بودجه به توافق رسیدند، اما بسیاری ماسک را به‌دلیل آنکه به‌دنبال به تعطیلی کشاندن دولت بود، مقصر شناختند. برخی نمایندگان دموکرات حمایت او از حذف ماده‌ای در لایحه اصلی بودجه را با منافع شخصی و قابلیت لایحه در اعمال محدودیت بر فعالیت‌های تجاری وی با چین، مرتبط دانستند: «بسیار نگران‌کننده است که رهبری جمهوری‌خواه مجلس، به اصرار یک میلیاردر غیرمنتخب، یک توافق مالی دوحزبی و دومجلسی را که شامل این ماده حیاتی برای محافظت از مشاغل و توانایی‌های حیاتی ایالات متحده بود، لغو کند.»
جنجال بر سر ویزای مهاجرتی «اچ وان بی» موضوع دیگری بود که حتی خشم شدید حامیان ترامپ را به همراه داشت. درحالی‌که حامیان ترامپ تأکید داشتند تداوم اعطای این ویزا به مهاجران با رویکرد‌های ضدمهاجرتی اعلام‌شده از جانب ترامپ هماهنگی ندارد، دفاع ایلان ماسک از تداوم اعطای ویزا به نخبگان مهاجر و حمایت ترامپ از وی، مناقشات زیادی را به وجود آورد. در همین چهارچوب لورا لومر از رهبران راست افراطی و حامیان سرسخت ترامپ، این رویکرد و به‌ویژه انتخاب سریرام کریشنان، هندی‌تبار به‌عنوان مشاور کاخ سفید در امور هوش مصنوعی را در تضاد با سیاست اول آمریکای ترامپ دانست. با ادامه تنش‌ها، لومر، ایلان ماسک را به اعمال سانسور در شبکه ایکس و حذف وی از یک برنامه پولی ویژه متهم کرد: «رئیس‌جمهور ماسک دارد روی واقعی خودش را نشان می‌دهد... آزادی بیان یک توهم است.»
این موارد تنها بخشی از جنجال‌هایی است که ایلان ماسک در همین ایام کوتاه زمینه‌ساز آن بوده است. اگر به این موارد نگرانی‌ها درباره گزارش‌ها پیرامون تماس مداوم ماسک و پوتین، امکان اعمال‌نفوذ برای نادیده‌گرفتن یا تغییر قوانین و مقررات به نفع شرکت‌های تجاری خودش و تأثیر‌گذاری او بر ترامپ در انتخاب اعضای کابینه را بیفزاییم، آن وقت اهمیت روند مداخلات ایلان ماسک بر تحولات ایالات متحده را بیش از پیش درک خواهیم کرد.
2) مداخله در تحولات داخلی انگلیس هر اندازه که مداخلات ایلان ماسک در امور داخلی ایالات متحده قابل‌توجیه به نظر برسد، نمی‌توان برای مداخلات این میلیاردر آمریکایی در امور داخلی دیگر کشور‌ها توجیه قابل‌قبولی پیدا کرد. در همین راستا بسیاری از اینکه انگلیس و دولت کارگری نخست‌وزیر، استارمر در سیبل نظرات و انتقاد‌های ایلان ماسک قرار گرفته، شگفت‌زده و نگران شده‌اند. وی در ماه‌های اخیر چندین مداخله آشکار و تأثیر‌گذار در مسائل داخلی انگلیس داشته است. ماسک در اوایل ماه نوامبر به اعتراضات کشاورزان بریتانیایی واکنش نشان داد و دولت لندن را بابت افزایش مالیات به رفتار کاملاً استالینی متهم کرد. از سوی دیگر در جریان واقعه تروریستی که به قتل سه دختر انجامید، ماسک با انتشار توییتی انگلیس را کشوری در آستانه جنگ داخلی توصیف کرد. در جریان رسوایی بزرگ اخیر «آزار و تجاوز به دختران» در مراکز پرورشی انگلیس نیز ایلان ماسک اقدام به انتشار توییت‌های بسیار زننده و توهین‌آمیزی کرد که اغلب آنها دولت استارمر را هدف قرار داده بودند. وی پس از کش‌وقوس و آشوب‌های داخلی که بر سر این قضیه در انگلیس به وجود آمد، در توییتی از پادشاه چارلز خواست وارد عمل شود و پارلمان را منحل اعلام کند. درعین‌حال وی به مقایسه وقایع پیش‌آمده با حکم بازداشت 18ماهه برای یک راست‌گرای افراطی به جرم توهین به دادگاه پرداخت و آن را روندی از یک بی‌عدالتی محض خواند.
اما حمایت ابر سرمایه‌دار آمریکایی از حزب راست‌گرای «اصلاحات انگلیس» را باید سرآمد تمامی این اقدامات تلقی کرد. این حزب به رهبری نایجل فاراژ، حزبی منشعب از محافظه‌کاران است که در جریان انتخابات اخیر نقشی تأثیر‌گذار در شکست آنها ایفا کرد. این حزب اگرچه درمجموع تنها صاحب پنج کرسی مجلس نمایندگان شد، اما در بسیاری از حوزه‌ها رأی اکثریت محافظه‌کاران را شکست. رهبر حزب نیز پس از هفت دور ناکامی در انتخابات سراسری، سرانجام در این دوره به مجلس راه پیدا کرد. در این شرایط انتشار عکس‌هایی از ملاقات فاراژ و نیک کندی، خزانه‌دار حزب با ایلان ماسک در اقامتگاه ترامپ صحنه سیاسی انگلیس را به هیجان آورد؛ هیجانی که با اعلام خبر کمک 100 میلیون دلاری مالک ایکس به حزب اصلاحات به نقطه اوج خود رسید. بعد از انتشار اخبار این ملاقات و کمک مالی در داخل انگلیس، فاراژ رهبر حزب اصلاحات آن را اقدامی قانونی دانست و تأکید کرد به مهمات نیاز دارد و نمی‌تواند کمپین‌های گسترده انتخاباتی در سراسر کشور را بدون پول اجرا کند.
با‌این‌حال چند روز بعد و به شکلی غیرمنتظره، ورق برگشت و ماسک با روی‌گردانی از فاراژ، در توییتی نوشت حزب اصلاحات انگلیس نیاز به رهبر جدیدی دارد و فاراژ فاقد صلاحیت لازم است. او در مورد این چرخش موضع یا دلیل عدم صلاحیت کسی که پیش از آن او را دوستی فوق‌العاده خوانده بود، هیچ توضیحی ارائه نداد.
3) مداخله سیاسی در آلمان مداخله ماسک در عرصه سیاسی اروپا به شریک راهبردی و دارنده روابط ویژه با ایالات متحده (انگلیس) محدود نشده و بزرگ‌ترین اقتصاد اروپا یعنی آلمان هم از مداخلات ایلان ماسک مصون نمانده است. توییت او پس از حادثه تروریستی اخیر در این کشور و احمق و بی‌کفایت خواندن اولاف شولتز خشم بسیاری را در آلمان برانگیخت. درعین‌حال حمایت تمام‌قد ماسک از حزب راست‌گرای افراطی آلترناتیو برای آلمان، آن هم در آستانه انتخابات سراسری در آلمان، توجهات زیادی را به‌سوی خود جلب کرد. (مراجعه شود به گزارش تفصیلی «بنزین ماسک روی آتش اختلافات در آلمان» / فرهیختگان 12/10/1403)
4) نگرانی ایتالیایی‌ها از نفوذ ایلان ماسک ایلان ماسک، ایتالیایی‌ها را نیز از مداخلات خود بی‌نصیب نگذاشته است. در یکی از مهم‌ترین موارد، اعتراض توییتری ایلان ماسک به‌حکم قضات ایتالیایی دررابطه‌با مهاجران خبرساز شده و واکنش زیادی را در پی داشت. ماجرا از آنجا آغاز شد که گروهی از قضات شهر رم ایتالیا براساس پیمان مهاجرتی دو کشور ایتالیا و آلبانی، با صدور حکمی خواستار استرداد هفت مهاجر دستگیرشده در آلبانی شدند. درحالی‌که صدور این حکم شکستی برای سیاست‌های ضدمهاجرتی نخست‌وزیر ملونی محسوب می‌شد، ایلان ماسک بلافاصله توییتی منتشر کرد و حکم صادرشده را غیرقابل‌قبول خوانده و برکناری قضات این پرونده را خواستار شد. وی در توییتی دیگر نوشت: «آیا مردم ایتالیا تحت دموکراسی زندگی می‌کنند یا اینکه یک گروه غیرمنتخب و خودکامه برای آنها تصمیم‌گیری می‌کنند؟»
این موضع‌گیری‌های ایلان ماسک در سیاست‌های داخلی ایتالیا، بسیاری را متوجه روابط بسیار نزدیک وی با نخست‌وزیر جورجیا ملونی کرده است. در این راستا و در جریان تنظیم قوانین جدید فعالیت‌های خصوصی در صنعت هوافضای ایتالیا، گمانه‌زنی‌هایی در مورد نقش و نفوذ ایلان ماسک در تنظیم قوانین جدید مطرح شد. این گمانه‌زنی‌ها تا جایی پیش رفت که نخست‌وزیر راست‌گرای ایتالیا را به عکس‌العمل وادار کرد: «من می‌توانم دوست ایلان ماسک و درعین‌حال رئیس اولین دولت ایتالیا باشم که قانون جدیدی را برای تنظیم فعالیت‌های خصوصی در فضا وضع کرد.» ملونی در ادامه بر این امر تأکید کرد که از هیچ‌کس دستور نگرفته است.
5) هند و پیامد‌های حضور ایلان ماسک در کاخ سفید. اما نگرانی‌ها به مسئله ورود ایلان ماسک به دنیای سیاست صرفاً به مداخلات مستقیم او در امور کشور‌ها محدود نمی‌شود. همراهی وی با ترامپ و حضور او در کاخ سفید برخی کشور‌ها را عمیقاً نگران کرده است که در صورت مخالفت با سرمایه‌گذاری‌های این میلیاردر آمریکایی در کشورشان و یا حتی با عدم توافق با وی در زمینه سرمایه‌گذاری، این مسئله چه تأثیرات و پیامد‌هایی را بر روابط آنها با ایالات متحده و یا در روند همکاری‌های بین‌المللی آنها با این کشور بر جای خواهد گذاشت. هند و دولت نارندرا مودی را باید در زمره همین گروه از کشور‌ها جای داد.
دولت هند و ایلان ماسک مدت‌هاست بر سر سرمایه‌گذاری در دو حوزه خودرو‌های برقی (سرمایه‌گذاری شرکت تسلا در هند) و تأمین اینترنت سراسری هند (پوشش آسمان هند توسط ماهواره‌های استارلینک) به چانه‌زنی با یکدیگر مشغولند. درنهایت به نظر می‌رسد مذاکرات در هر دو حوزه - و به‌ویژه در حوزه اینترنت- با موفقیت چندانی توأم نبوده است. در حوزه خدمات اینترنتی کشمکش میان دو میلیاردر بزرگ جهان یعنی ایلان ماسک و موکش آمبانی دولت هند را در موقعیت بسیار دشواری قرار داد و سرانجام به حذف استارلینک از صحنه رقابت داخلی در هند انجامید. بدتر آنکه اخیراً میان دولت هند و ایلان ماسک بر سر فعالیت ماهواره استارلینک در فضای هند تنش‌هایی هم به وجود آمده، چنان‌که در پی توقیف چند ماهواره استارلینک از تعدادی شبه‌نظامی مسلح در هند، دولت مودی از این شرکت درخواست توضیح کرد و ایلان ماسک با انتشار توییتی تأکید کرد این ماهواره‌ها هنگام عبور از فضای هند خاموشند. در این شرایط حضور ماسک در کاخ سفید و همراهی نزدیک وی با ترامپ، هندی‌ها را نسبت به تبعات این ناکامی‌های تجاری بر روابط دهلی‌نو با واشنگتن نگران کرده؛ به‌ویژه آنکه ترامپ برای مناسبات و روابط شخصی اهمیت خاصی قائل است و این موضوع در تصمیم‌گیری‌های او نقش مهمی ایفا می‌کند.
واکنش‌ها به مداخلات ایلان ماسک در عرصه سیاست نقش‌آفرینی‌های جدید ایلان ماسک در عرصه سیاسی آمریکا توجهات و واکنش‌های بسیاری را به همراه داشته است. دخالت آشکار میلیاردر آمریکایی در روند بودجه کشور بیش از همه مورد توجه قرار گرفت و موجب شد تا از سوی محافل سیاسی لیبرال آمریکا حملات سنگین و بی‌سابقه‌ای علیه وی انجام گیرد. چند نماینده برجسته دموکرات ایلان ماسک را متهم کردند که در راستای منافع تجاری شرکت‌های خود با چین، در بودجه دخالت کرده است. «رزا دلاورو» در این مورد نامه‌ای سرگشاده به رهبران کنگره نوشت و «تونی گنزالس» دیگر نماینده دموکرات گفت احساس می‌کند ایلان ماسک نخست‌وزیر آمریکاست. سناتور کهنه‌کار «برنی سندرز» نیز در رابطه با سلطه یک الیگارشی فاسد بر دستگاه حکومت، افزایش حجم ثروت کمپانی‌های بزرگ و گسترش شکاف طبقاتی و نابرابری در درون آمریکا هشدار‌های شدیدالحنی بیان کرد. اما جنجال‌ها تنها به دموکرات‌ها محدود نماند. مداخله ماسک در روند بودجه در میان خود جمهوری‌خواهان هم بلوایی به پا کرد، چنانکه ریچ مک کورمیگ گفت: «او [ماسک]نفوذ دارد. او بر ما فشار وارد خواهد کرد تا هرکاری که فکر می‌کند برای او درست است، انجام دهیم.»
کنار هم قرار گرفتن مداخلات ماسک در بودجه با مسائل دیگری همچون حمایت ترامپ از مواضع ماسک در رابطه با ویزای مهاجرت «اچ وان بی»، سکوت محافل دولتی نسبت به انتشار اخباری در مورد تماس مستمر وی با پوتین و واکنش‌های تمسخر‌آمیز مالک تسلا و اسپیس ایکس به فراخوان نهاد‌های نظارتی، در نهایت زمزمه‌ها و پچ‌پچ‌ها را در مورد میزان نفوذ و قدرت ایلان ماسک در دولت آینده بالا برد. برخی مطبوعات و حتی حامیان سرسخت و برجسته ترامپ، ایلان ماسک را رئیس‌جمهور واقعی کشور خوانده و رئیس‌جمهور منتخب را آلت دست او توصیف کردند. این زمزمه‌ها تا جایی پیش رفت که به گوش خود ترامپ هم رسید و او را به واکنش واداشت: «نه، او ریاست‌جمهوری را بر عهده نمی‌گیرد. آنها در تلاش برای وارد کردن یک ضربه جدیدند... نه او قرار نیست رئیس‌جمهور شود. من می‌توانم به شما بگویم. من در امانم، می‌دانید چرا؟ او در این کشور به دنیا نیامده است.»، اما اگر به گفته ترامپ ایلان ماسک شرایط ریاست‌جمهوری را ندارد، حداقل شرایط ریاست بر مجلس را دارد. این پیشنهادی عجیبی بود که از سوی «رند پا» سناتور جمهوری‌خواه کنگره نیز مورد حمایت قرار گرفت.
بیشتر بخوانید:اینفوگرافی/ ثروت ایلان ماسک چقدر است؟
اما توییت‌ها و مداخلات ایلان ماسک در انگلیس آشوب‌ها و جنجال‌های به مراتب بزرگ‌تری بر پا کرد. روزنامه «تاگس شاو» به خوبی میزان اثرگذاری اقدامات ایلان ماسک بر انگلیس را روشن می‌کند: «آرامشی که بسیاری از بریتانیایی‌ها پس از پیروزی درخشان «استارمر» در انتخابات تابستان گذشته احساس کردند، کمتر از 6 هفته به طول انجامید. پس از حمله تروریستی به سه دختر، شورش و ناآرامی در سراسر انگلیس در ماه اوت آغاز شد که توسط تأثیرگذاران راست افراطی در رسانه‌های اجتماعی کنترل و تقویت شد. تئوری‌های توطئه جناح راست، به ویژه در پلتفرم ایکس متوقف نشدند.».
اما معضلات تشدید می‌شد چراکه مداخلات ایلان ماسک و شبکه اجتماعی ایکس سلسله‌وار و در قضایای دیگری همچون تجاوز به دختران و یا کمک مالی به حزب راست‌گرای «اصلاحات انگلیس» تداوم یافت. نتایج این مداخلات هم بسیار زودتر از آنچه پیش‌بینی می‌شد آشکار شد؛ افت شدید و یکباره 17.6 درصدی محبوبیت استارمر و حزب کارگر که بزرگ‌ترین رقم کاهش محبوبیت یک حزب در این بازه زمانی است. اما در طرف دیگر، طرف‌داری از حزب افراط‌گرای اصلاحات انگلیس از رقم 14 درصد در دوره انتخابات سراسری، به 21 درصد افزایش پیدا کرد.
در این شرایط نخست‌وزیر استارمر سعی می‌کند تا خود را خونسرد نشان دهد. وی وعده می‌دهد که به منظور جلوگیری از مداخلات خارجی، قانون انتخابات را در سال آینده تغییر دهد. وزیر بهداشت حزب کارگر هم در واکنش به توییت‌های جنجالی ماسک در مورد تجاوز به دختران در پرورشگاه‌ها، برخی انتقادات ایلان ماسک را اشتباه و به دلیل اطلاعات نادرست می‌خواند و در عین حال برای همکاری با وی در جهت رفع مشکلات از طریق پلتفرم‌های اجتماعی اعلام آمادگی می‌کند. چنین رویکردی نشان می‌دهد دولت لندن و حزب کارگر تصمیم گرفته‌اند روند مدارا در برابر ایلان ماسک را در پیش بگیرند. درواقع این همان مسیر و رویکردی است که اولاف شولتس و دولت ائتلافی آلمان هم در پیش گرفته‌اند. پرهیز از بالا بردن تنش‌ها و حل معضلات از طریق مدارا و احیاناً گذشت زمان. اما اینکه چرا آنها واکنش‌های شدیدتری مانند محکومیت اظهارات ایلان ماسک و یا حتی مسدود کردن پلتفرم ایکس در کشور‌های خود، نشان نمی‌دهند نکته بحث‌برانگیز ماجراست. آیا سرمایه‌گذاری‌های کلان ماسک در کشور‌های اروپایی و از آن مهم‌تر دوستی نزدیک او با رئیس‌جمهور آینده آمریکا می‌تواند کلید این نوع برخورد‌ها باشد؟
پیوند عجیب ایلان ماسک و راست‌گرایان افراطی در ماجرای ایلان ماسک و نقش‌آفرینی‌ها و مداخلات جدید او در عرصه سیاست، یک نکته جالب و تا حدی شگفت‌انگیز وجود دارد؛ در اغلب موارد پیوند‌های عمیقی میان ایلان ماسک و راست‌گرایان افراطی در داخل آمریکا و در سایر نقاط جهان مشاهده می‌کنیم. اما چرا این پیوند عجیب به نظر می‌رسد؟
ایلان ماسک فردی مهاجرتبار است که در آفریقای جنوبی به دنیا آمده و تنها حدود دو دهه از پذیرش او به عنوان شهروند آمریکایی می‌گذرد. چگونه چنین فردی که تباری از میان مهاجران دارد، با گروه‌هایی به شدت مهاجرستیز همراه و همگام شده است؟ علاوه بر این در مجموعه شرکت‌های عظیم ایلان ماسک که در سراسر جهان پراکنده‌اند، افرادی از ملیت‌های مختلف مشغول به کارند و بدین ترتیب به نظر نمی‌رسد مفاهیمی همچون ملی‌گرایی و یا مهاجرستیزی در نزد او مهم و برجسته باشند. جنجالی که بر سد ویزای اچ وان بی در آمریکا به راه افتاده است، دقیقاً از همین مسئله سرمنشأ می‌گیرد. کارکنان خارجی شرکت‌های تجاری ایلان ماسک به تنهایی ده‌ها و شاید صد‌ها مورد از این ویزا‌ها را دریافت کرده‌اند و لغو ویزای اچ وان بی آسیب زیادی به منافع او وارد می‌کند. این درحالی است که برای راست‌گرایان افراطی و مهاجرستیزان استثنایی وجود ندارد؛ چراکه ترامپ وعده اول آمریکا و اولویت نیروی کار آمریکایی را به آنها داده است. دقیقاً به همین علت است که آنها ماسک را به سودجویی از طریق نیروی ارزان کار آسیایی متهم می‌کنند.
اما اختلاف نظر و تقابل ایلان ماسک و راست‌گرایان افراطی را نمی‌توان به مسئله ویزای اچ وان بی در آمریکا محدود دانست. در این راستا به نظر نمی‌رسد استقرار شرکت‌های فراملی و بین‌المللی ماسک در کشور‌های دیگر با روحیه ملی‌گرایانه و بیگانه‌ستیز راست‌گرایان همخوانی چندانی داشته باشد. در شرایطی که راست‌گرایان و ملی‌گرایان به دنبال بها دادن و ارزش قائل شدن برای سرمایه‌ها و نیروی کار ملی‌اند، شرکت‌های ایلان ماسک با توانایی‌ها و سرمایه خارجی و فوق‌العاده خود می‌توانند در تقابل با این روند قرار گیرند. همین ملاحظه موجب شد تا فردریش مرتز، رهبر حزب دموکرات مسیحی آلمان از پیوند ایلان ماسک و حزب راست‌گرای آلترناتیو برای آلمان (ای‌اف‌دی) با شگفتی یاد کند: «اگر‌ای‌اف‌دی قدرت داشت، ساختن کارخانه تسلا در براندنبورگ هرگز امکان‌پذیر نمی‌شد، زیرا شدیدترین مخالفت‌ها علیه این پروژه از سوی همین حزب انجام گرفت.»
در نهایت همه این ملاحظات حکایت از آن دارد که در حال حاضر پیوندی عجیب و شاید غیرقابل توجیه میان سرمایه‌داری جهانی به رهبری ایلان ماسک و راست‌گرایان مهاجرستیز و ملی‌گرا شکل گرفته است. با این وجود به نظر می‌رسد این پیوند غیرقابل توجیه، چندان هم غیرقابل پیش‌بینی نبوده است؛ چراکه «مانوئل کاستلز» دو دهه قبل و در اثر ماندگار و بسیار گران‌بهای خود (خیزش جامعه شبکه) شکل‌گیری چنین پیوندی را پیش‌بینی کرده بود.
ناقوس مرگ دولت مدرن؟ باید پذیرفت که دوره دوم ریاست‌جمهوری ترامپ می‌تواند تفاوت‌های زیادی با دوره اول او داشته باشد. این را می‌توان از ترکیب متفاوت کابینه جدید او نیز درک کرد. به تعبیر روزنامه انگلیسی گاردین، دولت جدید ترامپ را باید دولت میلیاردر‌ها تلقی کرد. ایلان ماسک سردمدار این میلیاردر‌هاست و به دنبال او اشخاصی، چون ترامپ، ویوک راماسوامی، لیندا مک‌ماهون، همسر میلیاردر معروف وینس مک ماهون، داگ بورگوم، هوارد لوتنیک، کانتور فیتلز جرالد و اسکات بسنت قرار می‌گیرند. بدین ترتیب کابینه کنونی ترامپ را می‌توان نماد کامل و حقیقی نظام سرمایه‌داری و سلطه سرمایه‌داران کلان بر دولت تلقی کرد. اکنون شکی نیست که زمام امور به دست کسانی افتاده است که برنی سندرز چپ‌گرا آن را الیگارشی فاسد می‌خواند. آیا ممکن است این الیگارشی فاسد تصمیمات کلان سیاسی و اقتصادی و درواقع آنچه را که منافع ملی خوانده می‌شود را فدای منافع اقتصادی و تجاری خود کنند؟
در همین مدت کوتاه و در شرایطی که هنوز ترامپ در کاخ سفید مستقر نشده، حداقل چند رخداد تأیید‌کننده این شرایط به وقوع پیوسته است؛ مواضع ایلان ماسک در برابر بودجه‌ای که از طرف دو حزب و دو مجلس تأیید شده است، موضوع ویزای اچ وان بی که با منافع شرکت‌های چندملیتی و شخص ایلان ماسک در ارتباط است، عکس‌العمل گستاخانه ایلان ماسک در برابر نهاد نظارتی آمریکا و نادیده گرفتن گزارش منتشر شده ارتباطات خارج از چهارچوب ایلان ماسک با پوتین. در محدوده خارج از آمریکا هم مداخلاتی در امور داخلی نزدیک‌ترین متحدان واشنگتن را شاهد بوده‌ایم که آشفتگی‌ها و دردسر‌های زیادی را برای آنها رقم‌زده است. آیا این اقدامات در راستای منافع یک دولت ملی با نام ایالات متحده انجام گرفته است و یا صرفاً در جهت تأمین منافع سرمایه‌داری کلان و جهانی بوده است؟ اگر پاسخ مثبت باشد، که اینچنین نیز به نظر می‌رسد، باید یکبار دیگر به دیدگاه‌ها در مورد افول و زوال دولت ملی توجهی ویژه نشان داد.
بیشتر بخوانید:عکس/ ایلان ماسک تنها انسان 400 میلیارد دلاری جهان
«مانوئل کاستلز» یکی از مهم‌ترین نظریه‌پردازانی است که دو دهه قبل چنین روزگاری را برای دولت‌های ملی و نظام لیبرال‌دموکراسی آمریکا پیش‌بینی می‌کرد. وی در بخشی از کتاب خود با نام خیزش «جامعه شبکه‌ای» (در ایران با نام عصر اطلاعات و در قالبی سه جلدی منتشر شده است)، به موضوع آینده دولت ملی می‌پردازد، دولتی که وی لقب «بی‌قدرت» را برای آن برمی‌گزیند. کاستلز شرایط «دولت‌های بی‌قدرت» را این‌گونه توصیف می‌کند: «جریان‌های جهانی سرمایه، کالا، خدمات، تکنولوژی، ارتباطات و اطلاعات به طور فزاینده‌ای کنترل دولت بر زمان و مکان را تضعیف کرده‌اند...» از نظر کاستلز در این شرایط شاهد تکثر منابع قدرت و اقتدار خواهیم بود و دولت‌های ملی فقط یکی از این منابع خواهند بود: «نظام سیاسی از قدرت تهی می‌شود، اما از نفوذ نه.»
در این بین نکته مهم‌تر این است که کاستلز در همین بستر، بسیاری از وقایع کنونی در آمریکا و جهان را دو دهه قبل از وقوع آن پیش‌بینی می‌کند. در این راستا او از رونق و فوران هم‌زمان سرمایه‌داری و ملی‌گرایی در این دوره خبر می‌دهد: «درحالی‌که سرمایه‌داری جهانی رونق می‌گیرد، ملی‌گرایی در سراسر جهان فوران می‌کند...» او حتی یک گام از این هم فراتر می‌رود و روابط کنونی میان سرمایه‌داری و ملی‌گرایی را پیش‌بینی می‌کند: «تمام ابعاد این قیام شهروندان گاهی با منافع بی‌قیدوبند سرمایه‌داری شرکت‌های بزرگ همگام می‌شود (مثل نقد دولت رفاه یا نقد رهیافت‌های طرف‌دار حفاظت از محیط زیست) و گاهی در تضاد شدید با آن قرار می‌گیرد (مثل نقد جهانی شدن و انعطاف‌پذیری کار).
پیش‌بینی‌های کاستلز به اوضاع داخلی آمریکا هم توجه دارد. او به مشروعیت رو به زوال دولت فدرال ایالات متحده اشاره می‌کند و یک بسیج عمومی بزرگ در جامعه مدنی علیه دولت رفاه که منجر به چندپاره شدن جامعه و ضعیف شدن دولت خواهد شد را پیش‌بینی می‌کند. پیش‌بینی کاستلز در مورد اوضاع داخلی آمریکا از این هم فراتر رفته و به حوزه کوچک‌تری همچون شرایط احزاب سیاسی ورود پیدا می‌کند: «از آنجا که حزب جمهوری‌خواه نیز نماینده منافع شرکت‌های معظمی است که در پیکره اقتصاد جهانی و نهاد‌های بین‌المللی قرار دارند و از سوی دیگر این حزب ابزاری برای عوام‌گرایی ضددولتی شده است، دچار تناقض درونی مخربی است که در یک سوی آن پایگاه مردمی بنیادگرا و ضدحکومت‌ها و در سوی دیگر آن نقش سنتی حمایت از سرمایه‌داری شرکت‌های بزرگ و صنایع دفاعی قرار می‌گیرد.» از نظر کاستلز این وضعیت در نهایت تعادلی را که بنیان‌گذاران آمریکا ایجاد کرده‌اند برهم خواهد زد و به طور بالقوه بحران دولت ملی را در این کشور ایجاد خواهد کرد.
در نهایت باید گفت آنچه امروز با روی کار آمدن ترامپ و قدرت‌یابی ابرسرمایه‌دارانی، چون ایلان ماسک مشاهده می‌کنیم، تداوم و یا درواقع تکمیل روندی از تضعیف اقتدار و نفوذ دولت‌های ملی در جامعه، تضعیف ارزش‌هایی لیبرال‌دموکراسی غربی و به خصوص دموکراسی آمریکایی و سرانجام سلطه ابرسرمایه‌داری بین‌المللی بر ارکان سیاسی خواهد بود: «ترامپ و ماسک در پی نوعی انقلاب اداری در نظام حکومتی و مدیریتی آمریکا هستند. بن‌مایه این انقلاب، کاهش نقش دولت و مقررات‌زدایی و درنتیجه آن، افزایش ثروت و قدرت کمپانی‌های خاص خواهد بود.»
منبع: روزنامه فرهیختگان