چاپ

ایرانیان جهان - صبح نو /متن پیش رو در صبح نو منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت صبح روز سه‌شنبه در نشست خبری خود درباره موضوع انتقال پایتخت گفت: «استان تهران از نظر افزایش تمرکز افرادی که در آن زیست می‌کنند، نگرانی‌هایی را ایجاد می‌کند. یکی از این نگرانی‌ها در حوزه آب است. چیزی که در نظر است، منطقه مکران است. البته دو شورای تخصصی در حوزه‌های «احصای مشکلات پایتخت» و «اقتصاد دریامحور» تشکیل شده است.» محمدرضا عارف، معاون اول رئیس‌جمهور هم 18 دی‌ماه سال جاری با اشاره به موضوع تغییر پایتخت و انتقال مرکزیت سیاسی ایران گفته بود: «قطعا در انتقال پایتخت تردید نمی‌کنیم و یکی از مناطقی که می‌تواند به صورت جدی مطرح باشد منطقه مکران است.» دو طرح «توسعه مکران» و «انتقال پایتخت» هر دو از طرح‌هایی هستند که سال‌ها در خصوص آنها بحث شده و البته اقدامی عملی از هیچ‌یک از دولت‌ها درباره آنها شاهد نبودیم که حال دولت پزشکیان گویا قصد گره زدن آنها به یکدیگر را دارد و طبیعی است از چنین سنگ بزرگی علامت نزدن هویدا باشد.
از سالیان دور دولت‌های مرکزی به دلایل سیاسی و یا انگیزه‌های اجتماعی، اقتصادی و شهری اقدام به انتقال پایتخت کرده‌اند. ایران نیز در طول تاریخ بار‌ها با انتقال پایتخت مواجه بوده است. آخرین بار قاجار‌ها بیش از 200 سال قبل تهران را به‌عنوان پایتخت ایران برگزیدند.
اگرچه محدوده شهری تهران با مساحت 730 کیلومتر مربع و تراکم جمعیت 125 نفر در هکتار در رتبه‌ای بین 20 تا 25 جهانی قرار می‌گیرد؛ اما آنچه این محدوده را بیشتر متمرکز نشان می‌دهد وضعیت توزیع جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی داخلی است. برآورد‌های انجام شده نشان می‌دهند بیش از 20 درصد جمعیت و 30 درصد تولید ناخالص داخلی کشور به این پهنه اختصاص دارد. همچنین تراکم جمعیت در این محدوده شهری 20 برابر میانگین کشوری است. بر این اساس تراکم بالایی از جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی در پایتخت شکل گرفته است.
واقعیت این است که امروزه شهر تهران به‌عنوان پایتخت و مرکزیت سیاسی، اداری و اقتصادی کشور با مشکلات و معضلات متعددی مواجه شده است.
در پی افزایش مشکلات زندگی در این کلان‌شهر، انتقال پایتخت از تهران به شهری دیگر از سال‌ها و دهه‌های قبل مورد توجه بوده است. اولین‌بار موضوع تغییر پایتخت از تهران به شهر‌های همجوار در سال‌های پایانی جنگ تحمیلی مطرح شد. در سالیان اخیر نیز این موضوع بار‌ها در دولت و مجلس شورای اسلامی مورد بحث قرار گرفته است.
در زمستان سال 1391 بود که طرحی تحت عنوان «انتقال پایتخت اداری- سیاسی» با هدف مواجهه با چالش‌های کلان‌شهر تهران مطرح شد و طی آن چند مصوبه دولتی که با اعمال آنها قرار بود «شبه‌انتقال» از پایتخت اتفاق بیفتد نیز به اجرا درآمد. در قالب این مصوبات که در دولت دهم به تصویب رسیدند مقرر شده بود کارکنان تعدادی از دستگاه‌ها، نهاد‌ها و سازمان‌های دولتی مستقر در تهران به شهر‌های دیگر منتقل شوند؛ اما بعد از مدتی، اجرای آنها متوقف شد.
این موضوع مجددا در سال‌های 1392 و 1394 در صحن علنی مجلس مطرح شد. در نهایت پس از کش و قوس‌های فراوان در اردیبهشت 1394 قانونی با عنوان «امکان‌سنجی انتقال مرکز سیاسی و اداری کشور و ساماندهی و تمرکززدایی از تهران» در مجلس تصویب شد. بر اساس این قانون دولت مکلف شده بود شورایی به ریاست رئیس‌جمهور تشکیل دهد و ظرف حداکثر مدت دو سال این مسأله را بررسی کند که آیا بهتر است پایتخت از تهران به شهر دیگری منتقل شود یا اینکه مشکلات تهران با سامان‌دهی مسائلی از جمله مدیریت یکپارچه تهران و شهر‌های وابسته به آن حل خواهد شد.
در آن زمان تیم مطالعاتی مستقر در وزارت راه و شهرسازی به‌عنوان تیم مسئول بررسی این موضوع گزارشی را تهیه کرد که در نهایت گزینه دوم یعنی ساماندهی و مدیریت یکپارچه را به عنوان گزینه بهتر به شورای انتقال پایتخت پیشنهاد می‌کرد.
بحث انتقال پایتخت ایران از تهران به منطقه مکران در سال‌های اخیر به یکی از موضوعات داغ برنامه‌ریزی‌های کلان کشور تبدیل شده است. این ایده، با هدف کاهش تمرکز جمعیتی و معضلات پایتخت فعلی و نیز توسعه متوازن مناطق کمتر بهره‌مند کشور، از سوی کارشناسان و سیاست‌گذاران مورد توجه قرار گرفته است.
منطقه مکران، واقع در جنوب شرقی ایران و در استان سیستان‌وبلوچستان، یکی از مناطق استراتژیک کشور محسوب می‌شود. این منطقه با برخورداری از سواحل طولانی در دریای عمان، دسترسی به آب‌های آزاد جهانی و ظرفیت‌های بی‌پایان اقتصادی، به‌عنوان یکی از گزینه‌ها برای انتقال پایتخت در نظر گرفته شده است.
چرا این ایده مطرح شده است؟
به‌طور کلی دلایل مطرح شدن انتقال پایتخت در سال‌های گذشته عمدتا پیرامون ترافیک، آلودگی هوا و احتمال وقوع زمین‌لرزه بوده است. بااین‌حال در شرایط فعلی می‌توان مشکلات اجتماعی، خدمات‌رسانی، زیست محیطی، امنیتی و همچنین افزایش بی‌رویه قیمت در بازار مسکن را به این فهرست اضافه کرد.
در این میان، برخی از این موضوعات جنبه منطقه‌ای و برخی ابعاد ملی و گسترده دارند؛ تقاضای مسکن در پایتخت به دنبال تمرکزگرایی و با افزایش جمعیت با سیر صعودی مواجه بوده است؛ اما با توجه به کمبود و محدودیت زمین و ساختمان میزان عرضه کاهش یافته و به افزایش سرسام‌آور قیمت زمین و مسکن منجر شده است. افرایش قیمت زمین و مسکن در پایتخت، تبدیل به عامل تعیین‌کنند‌ه‌ای برای افرایش قیمت این دارایی‌ها در سایر شهر‌ها نیز شده است. به عبارت دیگر با افزایش قیمت املاک در تهران، در سایر شهر‌ها نیز قیمت املاک با یک وقفه چند ماهه افزایش یافته و با نرخ‌های جدید در پایتخت تطبیق می‌یابد.
علاوه بر این، تهران به‌عنوان پرجمعیت‌ترین شهر و پایتخت نظام سیاسی و اداری کشور یکی از لرزه‌خیزترین مناطق ایران به‌شمار می‌رود و در صورت وقوع زمین‌لرزه با بزرگای بالا و مخرب احتمال بروز بحران‌های سیاسی و اجتماعی فراگیر وجود دارد؛ بنابراین برخی در ضرورت و اهمیت انتقال پایتخت دلایل و استدلال‌های قوی و محکمی دارند.
چارچوب‌های انتخاب پایتخت اداری
پایتخت اداری جدید- که می‌تواند توسعه یکی از شهر‌های موجود یا یک شهر طراحی شده باشد- باید به گونه‌ای مکان‌یابی شود که امکان تبدیل شدن به یک کلان‌شهر و اسکان جمعیت چند میلیونی را داشته باشد. ازاین‌رو در نظر گرفتن ابعاد مختلف فرآیند انتقال از جمله موقعیت جغرافیایی، شرایط زیست محیطی و میزان فاصله از تهران اهمیت دارد ولی واقعیت این است که این ایده موانع و هزینه های بسیار زیادی دارد و عملا شدنی به نظر نمی رسد.
تجارب سایر کشور‌ها
موضوع انتقال پایتخت مسأله‌ای مسبوق به سابقه است. از سالیان دور دولت‌های مرکزی به دلایل سیاسی و یا انگیزه‌های اجتماعی، اقتصادی و شهری اقدام به انتقال پایتخت کرده‌اند. این طرح در بسیاری از کشور‌ها از جمله در آمریکا، هند، روسیه، ترکیه، استرالیا، برزیل و پاکستان اجرا شده است. انتقال پایتخت در سال‌های اخیر و در فرم‌های مدرن‌تری در قزاقستان، مالزی، اندونزی، کره جنوبی و مصر اجرا شده و یا در حال انجام است.
از سوی دیگر، عموما هر کشور دارای یک پایتخت است. شهر اصلی یا سیاسی یک کشور پایتخت آن کشور نامیده می‌شود که محل استقرار حکومت و نهاد‌های اصلی حکومتی مانند وزارتخانه‌ها و ادارات مرکزی است. بااین‌حال کشور‌هایی از جمله هلند، آفریقای جنوبی، تانزانیا، شیلی، گرجستان، بولیوی، مالزی و کره جنوبی وجود دارند که بنا به دلایلی دارای دو یا سه شهر به‌عنوان پایتخت رسمی سیاسی و اداری هستند.
آیا انتقال پایتخت به مکران ایده درستی است؟
بیش از سه دهه است در خصوص موضوع انتقال پایتخت صحبت می‌شود و قطعا ظرفیت‌های زیستی هر منطقه نشان می‌دهد که چقدر می‌شود روی این منطقه برای گسترش فعالیت‌ها تمرکز کرد.
قرارگیری مکران در نزدیکی دریای عمان و دسترسی به اقیانوس هند، آن را به نقطه‌ای استراتژیک برای تجارت و ترانزیت تبدیل کرده است. این منطقه می‌تواند نقش مهمی در ارتباط ایران با بازارهای جهانی ایفا کند؛ اما این سوال مطرح است که آیا انتقال پایتخت به مکران ایده درستی است؟
اگرچه تمرکز امکانات و جمعیت در تهران مشکلاتی چون ترافیک، آلودگی و توزیع ناعادلانه منابع را به همراه داشته است؛ اما کارشناسان بسیاری معتقدند که تصمیم‌گیری برای انتقال پایتخت از تهران به هر جای دیگر نیازمند بررسی دقیق و کارشناسانه و همچنین برنامه‌ریزی درست است.
مکران با وسعت زیاد و جمعیت کم، فضای کافی برای برنامه‌ریزی و توسعه زیرساخت‌های مدرن دارد. این منطقه می‌تواند به شهری بدون مشکلات زیست‌محیطی و زیرساختی تبدیل شود؛ اما باید دید که ظرفیت این را دارد که به‌عنوان پایتخت کشور پهناور و بزرگ ایران شود؟
دسترسی مکران به آب‌های آزاد و نزدیکی به کشورهای همسایه، فرصت‌های جدیدی را برای تجارت، دیپلماسی و توسعه فرهنگی فراهم می‌کند. بندر چابهار نیز به‌عنوان یکی از نقاط کلیدی این منطقه، می‌تواند پل ارتباطی ایران با آسیا و سایر نقاط جهان باشد. مجاورت با تنگه هرمز و دریای عمان، مکران را به نقطه‌ای استراتژیک برای ترانزیت انرژی تبدیل کرده است. این ویژگی می‌تواند موقعیت ایران را در بازار جهانی انرژی تقویت کند. مکران باید توسعه یابد اما تبدیل شدن به پایتخت به نظر شدنی نمی آید.
چالش‌های انتقال پایتخت به مکران
با وجود مزایای متعددی که در مکران وجود دارد، انتقال پایتخت به این منطقه چالش‌هایی جدی به همراه دارد.
ساخت جاده‌ها، فرودگاه‌ها و سایر امکانات اساسی در مکران نیازمند سرمایه‌گذاری هنگفت است.
از سوی دیگر توسعه در مکران باید به گونه‌ای انجام شود که از تخریب زیست‌محیطی جلوگیری کند.
همچنین نزدیکی مکران به مرزهای دریایی و خاکی ممکن است از نظر امنیتی چالش‌برانگیز باشد. در شرایط فعلی، تأمین منابع مالی لازم برای چنین پروژه‌ای دشوار به نظر می‌رسد.
با وجود اهمیت مکران به‌عنوان یک منطقه استراتژیک و پرپتانسیل، به نظر می‌رسد توجه به توسعه این منطقه می‌تواند نقش مهمی در آینده اقتصادی و سیاسی ایران ایفا کند و می‌تواند یکی از مراکز مهم برای ارتباط با کشورهای همسایه باشد؛ اما کارشناسان معتقدند که این منطقه برای پایتخت گزینه مناسبی نیست.