چاپ

ایرانیان جهان - از انتخاب عون در لبنان گرفته تا پیشروی‌های آهسته، اما پیوسته تحریرالشام در عرصه‌های امنیتی و دیپلماتیک، تهران با سؤالات فزاینده‌ای درباره گام‌های بعدی خود در خاورمیانه مواجه است.
، یک اندیشکده ترکیه‌ای در مقاله‌ای به بررسی وضعیت منطقه خاورمیانه بعد از سقوط بشار اسد در سوریه پرداخته که در ادامه می‌آید.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
لازم به ذکر است انتشار این مقاله به معنای تایید محتوای آن توسط تابناک نیست و به منظور آشنایی مخاطبان و متخصصان با دیدگاه اندیشکده‌های خارجی ارائه می‌شود.
متعاقب سقوط دولت بشار اسد، ایران، عراق، سوریه، لبنان و یمن با چالش‌هایی بی‌سابقه مواجه هستند. تهران منابع عظیمی—سیاسی، مالی و نظامی—برای حفظ حکومت اسد و ایجاد یک پایگاه عملیاتی پیشرفته برای تلاش‌های خود در لبنان سرمایه‌گذاری کرد.
با این حال، کشته شدن سریع رهبران و دارایی‌های کلیدی حزب‌الله توسط اسرائیل، همراه با فروپاشی نظام اسد، استراتژی بلندمدت ایران را برهم زد. این تحولات، تاثیرات منطقه‌ای دارد.
از انتخاب عون گرفته تا پیشروی‌های آهسته، اما پیوسته تحریرالشام در عرصه‌های امنیتی و دیپلماتیک، تهران با سؤالات فزاینده‌ای درباره گام‌های بعدی خود در خاورمیانه مواجه است از انتخاب عون گرفته تا پیشروی‌های آهسته، اما پیوسته تحریرالشام در عرصه‌های امنیتی و دیپلماتیک، تهران با سؤالات فزاینده‌ای درباره گام‌های بعدی خود در خاورمیانه مواجه است؛ آن هم در حالی که در سوریه و لبنان با شکست‌هایی رو‌به‌رو شده و فشار‌های ایالات متحده تحت دولت جدید ترامپ در حال افزایش است.
مذاکره یا تقابل
استراتژی ایالات متحده در قبال ایران در دوره نخست ریاست‌جمهوری ترامپ یک تغییر اساسی را نشان داد. این سیاست که بر «فشار حداکثری» متمرکز بود، شامل اعمال تحریم‌های شدید و افزایش حضور نظامی واشنگتن در منطقه شد و در نهایت با ترور هدفمند فرمانده ارشد ایرانی، قاسم سلیمانی، به اوج خود رسید. این رویکرد—که بر اساس اظهارات مقامات منصوب‌شده از سوی ترامپ احتمالاً ادامه خواهد یافت—نشان داد که ایالات متحده می‌تواند اهداف خود را بدون مواجهه با تلافی گسترده دنبال کند، رویکردی که اسرائیل نیز اخیراً در عملیات خود از آن الگوبرداری کرده است.
اکنون در دور دوم ریاست‌جمهوری ترامپ، گفتمان در واشنگتن و تل‌آویو به‌طور آشکار امکان انجام حملات نظامی علیه تأسیسات هسته‌ای و زیرساخت‌های حیاتی ایران را مطرح کرده است. در همین حال، پزشکیان و دونالد ترامپ هر دو تمایل خود را برای مذاکره درباره یک توافق هسته‌ای جدید اعلام کرده‌اند، هرچند هیچ‌یک جزئیاتی درباره شرایط آن ارائه نکرده‌اند.
این بحث‌ها، همراه با سرسختی ایران، بر شدت بن‌بست موجود تأکید دارد. در جریان دیدار نخست‌وزیر عراق، آیت‌الله خامنه‌ای بر اخراج نیرو‌های آمریکایی و تقویت نیرو‌های حشد الشعبی عراق تأکید کرد. در همین حال، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با برگزاری رزمایش‌های نظامی گسترده، بر محافظت از سایت‌های حساس متمرکز شده است.
تحلیلگران معتقدند ایران احتمالاً فعالیت‌های هسته‌ای خود را به‌طور چشمگیری تشدید نخواهد کرد، مگر اینکه ترامپ کارزار فشار حداکثری را شدت بخشد با وجود این، تحلیلگران معتقدند ایران احتمالاً فعالیت‌های هسته‌ای خود را به‌طور چشمگیری تشدید نخواهد کرد، مگر اینکه ترامپ کارزار فشار حداکثری را شدت بخشد. علی باکیر، عضو ارشد غیرمقیم شورای آتلانتیک، در این زمینه معتقد است: «هدف استراتژیک ایران در حال حاضر خرید زمان برای ارزیابی مجدد و بازسازی استراتژی منطقه‌ای خود است.» وی در مصاحبه با Türkiye Today تأکید می‌کند که تهران با نشان دادن تمایل به معاملات موردی با ایالات متحده، ممکن است تلاش کند تنش‌ها را کاهش دهد و هم‌زمان خود را برای تغییرات احتمالی متعاقب رهبری جدید آمریکا آماده سازد.
در میان پیش‌بینی‌های متغیر، «الی گرانمایه» از شورای روابط خارجی اروپا می‌گوید: «برخلاف دولت نخست ترامپ، اکنون اروپایی‌ها بیشتر با سیاست‌های آمریکا همسو شده‌اند و به‌تدریج موضع سخت‌تری علیه تهران اتخاذ کرده‌اند.»
با بسته شدن پنجره اجرای تحریم‌های سازمان ملل تحت توافق هسته‌ای برجام تا ماه اکتبر 2025، فشار‌ها در حال افزایش است. این همگرایی استراتژی‌های اروپا و آمریکا می‌تواند گزینه‌های ایران را به‌شدت محدود کند و خطرات مذاکرات آتی یا درگیری‌های احتمالی را افزایش دهد.
اسماعیل یاشا، کارشناس سیاسی، معضل تهران را این‌گونه تشریح می‌کند: «اگر فشار‌ها افزایش یابد، ایران باید بین عقب‌نشینی از سیاست‌های خود برای اجتناب از درگیری یا تشدید تنش‌ها از طریق نیرو‌های نیابتی در عراق و یمن یکی را انتخاب کند. اظهارات اخیر آیت الله خامنه‌ای نشان می‌دهد که مسیر دوم محتمل‌تر است، زیرا ایران همچنان به نیرو‌های نیابتی منطقه‌ای خود به‌عنوان سپری در برابر رویارویی مستقیم متکی است. اما این استراتژی با چالش‌های بزرگی روبه‌رو است، چرا که افزایش مقاومت در منطقه، موقعیت تهران را پیچیده‌تر کرده است.»
معمای نیرو‌های نیابتی
ایران که زمانی قدرتمندترین پایگاه‌های نیابتی خود را در اختیار داشت، در لبنان متحمل خسارت شده و در سوریه نیز به پروژه‌های جزئی محدود شده است.
اسماعیل یاشا، تحلیلگر سیاسی، در گفت‌و‌گو با Türkiye Today همچنین به تلاش‌های تهران برای استفاده از گروه‌هایی مانند پ‌ک‌ک/ی‌پ‌گ و بقایای رژیم سابق سوریه اشاره می‌کند. بااین‌حال، یاشا تأکید می‌کند: «احتمال موفقیت این اقدامات پایین است، زیرا بازیگرانی مانند ترکیه، حضور پررنگی دارند. همچنین جامعه بین‌المللی نیز تمایلی به ایجاد بحران جدید پناهجویان ندارد.»
علی باکیر می گوید ایران ممکن است با بسیج گروه‌هایی که بر اشغالگری اسرائیل در سوریه تاکید دارند، دستور کار خود را در سوریه بازتعریف کند در همین حال، علی باکیر می گوید ایران ممکن است با بسیج گروه‌هایی که بر اشغالگری اسرائیل در سوریه تاکید دارند، دستور کار خود را در سوریه بازتعریف کند. او تأکید می‌کند: «چنین اقداماتی ممکن است به ایران اجازه دهد که حوزه نفوذ جدیدی در سوریه ایجاد کند، مشابه آنچه در لبنان انجام داده است—البته این روند احتمالاً در میان‌مدت تا بلندمدت اتفاق خواهد افتاد.»
پیچیدگی‌های لبنان
تضعیف نفوذ حزب‌الله در لبنان، وضعیت را پیچیده‌تر کرده است. جو حموره، پژوهشگر لبنانی و متخصص امور خاورمیانه، توضیح می‌دهد: «حزب‌الله همچنان از حمایت قابل‌توجهی در میان جامعه شیعه برخوردار است، اما پیامد‌های جنگ اخیر هم بر محیط پیرامونی آن و هم بر قدرت و حضورش تأثیر گذاشته است.»
او اضافه می‌کند که عقب‌نشینی سریع حزب‌الله از سوریه، پس از فروپاشی دولت اسد، باعث شد که «فداکاری‌های این گروه در آنجا بی‌ثمر شود.»
محدودیت‌های لجستیکی و کاهش نفوذ
چالش‌های حزب‌الله تنها به کاهش نفوذ محدود نمی‌شود؛ محدودیت‌های لجستیکی نیز اکنون توانایی این گروه در تسلیح مجدد را کاهش داده است. حموره توضیح می‌دهد: «دریافت سلاح از ایران امروز بسیار دشوارتر شده، زیرا ایالات متحده تمامی نقل‌وانتقالات بانکی را کنترل می‌کند، اسرائیل بر حریم هوایی لبنان تسلط دارد و نیرو‌های سازمان ملل (UNIFIL) نیز دریا را تحت نظارت دارند.»
آینده حزب‌الله
این تحولات، همراه با از دست دادن حمایت سوریه، نشان می‌دهد که آینده حزب‌الله و نقش آن در استراتژی منطقه‌ای ایران، حداقل در کوتاه‌مدت، به پروژه‌ای برای حفظ موقعیت موجود تبدیل شده است.
به‌تازگی، نیرو‌های امنیتی و اطلاعاتی جدید سوریه اعلام کردند که تعدادی از اعضای داعش را که قصد داشتند بمبی را در نزدیکی حرم حضرت زینب در دمشق منفجر کنند، بازداشت کرده‌اند.
تحولات جدید نشان می‌دهد که در عراق رویکرد دیگری اتخاذ خواهد کرد. علی باکیر می‌گوید عراق فعالانه در حال جلب حمایت ترکیه، کشور‌های حوزه خلیج فارس و ایالات متحده است تا خود را از تأثیرات منفی تحولات محافظت کند بااین‌حال، تحولات جدید نشان می‌دهد که در عراق رویکرد دیگری اتخاذ خواهد کرد. علی باکیر می‌گوید عراق فعالانه در حال جلب حمایت ترکیه، کشور‌های حوزه خلیج فارس و ایالات متحده است تا خود را از تأثیرات منفی تحولات محافظت کند.
اقدامات استراتژیک مانند توافقات ترکیه و عراق و همچنین پروژه‌های گسترده‌تر مانند کریدور قطر-امارات-ترکیه می‌تواند در این مسیر به عراق کمک کند. اما باکیر هشدار می‌دهد: پیچیدگی منطقه، ازجمله عوامل مانند گروه‌های تحت حمایت ایران، موانع قابل‌توجهی ایجاد می‌کند.
یمن و چالش‌های جدید برای ایران
باوجود مقاومت، حوثی‌ها نیز تحت فشار فزاینده‌ای از سوی ائتلاف تحت رهبری عربستان قرار دارند. یاشا معتقد است: نیرو‌های مورد حمایت ایران در عراق و یمن احتمالاً با دوران دشواری روبه‌رو خواهند شد. حوثی‌ها، باوجود استقامتشان، نمی‌توانند فشار مداوم را تا بی‌نهایت تحمل کنند.
یکی از تحولات غافلگیرکننده در سال‌های اخیر، بهبود روابط ایران و عربستان سعودی بوده است.
باکیر تأکید می‌کند که پایداری این روند آشتی به عوامل خارجی متعددی بستگی دارد، ازجمله سیاست‌های ایالات متحده و سرنوشت «توافق ابراهیم». در حال حاضر، مزایای این توافق بیش از هزینه‌های آن است.
بازسازی یا عقب‌نشینی؟
در آینده، رویکرد تهران احتمالاً بر اساس محاسبه ریسک و صبر استراتژیک شکل خواهد گرفت. بااین‌حال، چالش‌های جدی پیش‌روی این استراتژی شامل بحران اقتصادی داخلی، تحریم‌های بین‌المللی، و تضعیف شبکه نیابتی آن است که مجالی برای اشتباه باقی نمی‌گذارد.
نحوه واکنش ایران—چه از طریق مذاکره، تشدید درگیری‌های نیابتی، یا عقب‌نشینی استراتژیک—عامل تعیین‌کننده‌ای در توانایی‌اش برای مقابله با فشار‌های «دیپلماسی تحمیلی» و «فشار حداکثری» خواهد بود.
در شرایطی که بازیگران منطقه‌ای فعال‌تر شده و فشار‌های بین‌المللی افزایش می‌یابد، حرکات بعدی تهران به‌دقت زیر نظر گرفته خواهد شد—تحرکاتی که آینده «هلال شیعه» را شکل خواهند داد.