چاپ

ایرانیان جهان - اندیشکده آمریکایی استیمسون در مقاله‌ای به بررسی روابط عراق و سوریه بعد از سقوط بشار اسد پرداخته است که ترجمه آن در ادامه می‌آید.
شباهت‌های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی میان دو ملت، بستری طبیعی برای همکاری میان دانشگاه‌ها، اندیشکده‌ها، روشنفکران، هنرمندان و نهاد‌های مدنی عراق و سوریه فراهم می‌کند.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
سقوط خاندان اسد در سوریه، یک رویداد نادر و غیرمنتظره، می‌تواند معادلات خاورمیانه را به‌طور اساسی تغییر دهد.
تمامی تلاش‌ها برای گذار از حکومت‌های اقتدارگرا به مدل‌های نمایندگی و دموکراتیک پیچیده‌اند، اما گذار سوریه، با توجه به سرعت سقوط بشار اسد و چالش‌های داخلی و خارجی گسترده، ممکن است یکی از دشوارترین موارد در تاریخ معاصر باشد.
احتمال بروز مشکلات فراوان وجود دارد. علی‌رغم تلاش‌های اولیه جنبش اسلام‌گرای سنی، هیئه تحریر الشام (HTS)، برای ایجاد ارتباط با کشور‌های غربی و بازیگران منطقه‌ای و نیز پذیرش اقلیت‌های قومی و بقایای نظام سابق، سوریه ممکن است به ورطه یک جنگ داخلی جدید سقوط کند که پیامد‌های فاجعه‌باری فراتر از مرز‌های این کشور خواهد داشت.
بازیگران بین‌المللی و منطقه‌ای، به‌ویژه عراق، باید از این فرصت نادر استفاده کنند و بدون تثبیت سلطه HTS، تعامل با حاکمان جدید را آغاز کنند. اگرچه این امر دشوار است، اما با توجه به نیاز HTS به شناسایی بین‌المللی، کاهش تحریم‌ها و بازسازی کشور، امکان‌پذیر به نظر می‌رسد بازیگران بین‌المللی و منطقه‌ای، به‌ویژه عراق، باید از این فرصت نادر استفاده کنند و بدون تثبیت سلطه HTS، تعامل با حاکمان جدید را آغاز کنند. اگرچه این امر دشوار است، اما با توجه به نیاز HTS به شناسایی بین‌المللی، کاهش تحریم‌ها و بازسازی کشور، امکان‌پذیر به نظر می‌رسد.
قدرت‌های خارجی، با درس گرفتن از اشتباهات گذشته در موارد مشابه مانند افغانستان، باید مطالباتی روشن، زمان‌بندی‌شده و واقع‌بینانه در زمینه حکمرانی خوب و عدالت انتقالی ارائه دهند، در ازای کاهش تحریم‌هایی که تأثیر مثبتی بر مردم و اقتصاد سوریه خواهد داشت.
نقش همسایه سوریه، عراق، در این میان بسیار حیاتی است. بغداد تاکنون رویکردی محتاطانه اتخاذ کرده، اما عراق به‌طور فوری نیازمند یک استراتژی جامع در قبال سوریه است که فراتر از دغدغه‌های امنیتی مشروع باشد.
مانند سایر نقاط جهان، نخبگان حاکم عراق نیز از سقوط سریع حکومت اسد شگفت‌زده شدند. در ابتدا، دولت عراق و گروه‌های حامی ایران از حکومت سوریه دفاع کردند و حمله HTS را به تصرف ناگهانی یک‌سوم عراق توسط داعش در سال 2014 تشبیه کردند. محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق، مرز‌های این کشور را تقویت کرد و تلاش نمود عراق را از این درگیری دور نگه دارد و در برابر درخواست‌های برخی احزاب شیعه در ائتلاف حاکم و شبه‌نظامیان طرفدار ایران برای مداخله نظامی در حمایت از اسد مقاومت کرد. بااین‌حال، برخی از این شبه‌نظامیان به‌رغم این سیاست، از مرز عبور کرده و وارد سوریه شدند.
دو روز پیش از سقوط دمشق، وزیر امور خارجه عراق در بغداد میزبان همتایان سوری و ایرانی خود بود، حملات HTS و متحدانش را محکوم کرد و از برنامه‌هایی برای برگزاری نشست‌های بیشتر با حضور بازیگران منطقه‌ای که تحت تأثیر تحولات سریع سوریه قرار گرفته‌اند، خبر داد.
تمرکز امنیتی بغداد قابل‌درک است، زیرا رهبر HTS، احمد الشرع، دارای پیشینه‌ای در القاعده و داعش است و این گروه‌ها آسیب‌های گسترده‌ای به عراق وارد کرده‌اند. پیروزی بر داعش با سختی به دست آمده و همچنان تهدید زندانیان داعش که در اختیار نیرو‌های دموکراتیک سوریه (SDF) در شمال شرق سوریه هستند، ادامه دارد.
سیاست دولت عراق به‌تدریج و بااحتیاط به سمت تعامل با دولت جدید سوریه تغییر کرد. در 26 دسامبر 2024، رئیس سازمان اطلاعات عراق در دمشق با الشرع دیدار کرد بااین‌حال، سیاست دولت عراق به‌تدریج و بااحتیاط به سمت تعامل با دولت جدید سوریه تغییر کرد. در 26 دسامبر 2024، رئیس سازمان اطلاعات عراق در دمشق با الشرع دیدار کرد. گفته می‌شود که در این دیدار درباره مسائل امنیتی، حفاظت از مرز‌های عراق و آزادی اعضای گروه‌های شبه‌نظامی عراقی زندانی در سوریه گفت‌و‌گو شده است.
بر اساس اظهارات افرادی که در جریان این موضوع هستند و با نویسنده این گزارش صحبت کرده‌اند، هم‌اکنون ارتباط و هماهنگی منظم میان نهاد‌های امنیتی عراق و سوریه در زمینه تهدید داعش و حفاظت از مرز‌ها برقرار است.
بااین‌حال، سیاست فعلی عراق در قبال سوریه بسیار عقب‌تر از دیپلماسی پویای کشور‌های عربی، ترکیه، ایالات متحده و اتحادیه اروپا است که همگی به‌سرعت دیپلمات‌های ارشد خود را به دمشق فرستادند، کمک‌های بشردوستانه ارائه کردند و فراتر از مسائل امنیتی با دمشق تعامل داشتند. برای مثال، عربستان سعودی در حال بسیج دیپلماسی منطقه‌ای و بین‌المللی برای حمایت از گذار سوریه و تلاش برای لغو تحریم‌ها است. قطر نیز وعده داده است که با تزریق گسترده ارز خارجی، حقوق کارکنان دولت سوریه را تقویت کند.
علی‌رغم تهدید‌های امنیتی برای عراق، سقوط اسد فرصتی بی‌نظیر برای عراق و منطقه فراهم کرده تا به سوری‌ها در ساختن کشوری جدید که نماینده همه گروه‌ها، فراگیر (اگرچه نه لزوماً دموکراتیک) و در صلح با خود و همسایگانش باشد، کمک کند. برخی رهبران عراقی، ازجمله روحانی بانفوذ مقتدی صدر، نخست‌وزیر پیشین حیدر العبادی و رئیس‌جمهور سابق برهم صالح، از سقوط حکومت اسد استقبال کردند و خواستار مشارکت فعال عراق در «سوریه جدید» شدند.
بااین‌حال، گروه‌های طرفدار ایران و برخی احزاب شیعه بانفوذ با این تغییر بنیادین در دمشق مخالف بودند، زیرا این تحول مسیر راهبردی انتقال سلاح و پول به حزب‌الله لبنان را از بین برد.
حکومت اسد جامعه سوریه را ازهم‌گسیخته، رشد طبیعی جامعه مدنی را سرکوب و حیات سیاسی را تضعیف کرد. بااین‌حال، قیام 2011 منجر به ظهور یک جامعه مدنی نوپا در داخل سوریه و میان جمعیت مهاجران آن شد. دولت و نخبگان حاکم عراق، به دلیل درگیری‌های فرقه‌ای و مشکلات سیاسی داخلی پس از سقوط صدام در سال 2003 و همچنین حمایت از حکومت سوریه در جریان قیام 2011، عمدتاً سوریه را از منظر تهدیدات امنیتی ناشی از داعش، جبهه النصره و سایر گروه‌های سلفی جهادی شناخته‌اند.
این گسست منجر به شکاف بزرگی در عراق درباره بخش‌های غیرمذهبی و مدنی جامعه نوپای مدنی سوریه شده است که هم با اسد و هم با جناح‌های اسلام‌گرا مخالفت می‌کردند. این موضوع بر اساس مصاحبه‌های این نویسنده با چندین کارشناس، تحلیلگر و فعال سوری، همچنین کارشناسان عراقی، مشخص شده است. تنها استثنا، اقلیم کردستان عراق (KRI) بوده که میزبان پناهجویان سوری بوده و فضایی برای جامعه مدنی سوری و سازمان‌های بین‌المللی فراهم کرده که کمک‌های بشردوستانه به شمال شرق سوریه ارائه دهند.
مصاحبه‌شوندگان سوری و عراقی بر نیاز فوری به ایجاد ارتباط برای رفع این شکاف و تدوین مشترک سیاست برای روابط پس از اسد تأکید کردند. همکاری در زمینه‌هایی مانند اقتصاد، تجارت، فرهنگ، تغییرات اقلیمی، دانشگاهی و ژئوپلیتیک ضروری است. سوری‌ها می‌توانند از تجربه گذار پس از صدام در عراق، چه در زمینه موفقیت‌ها و چه شکست‌ها، درس بگیرند.
سوءظن شدید دولت و نخبگان عراق نسبت به اداره تحت رهبری HTS باعث ایجاد تردید‌هایی درباره تمایل و توانایی الشرع در کنترل عناصر رادیکال و جنگجویان خارجی در HTS و ایجاد یک دولت فراگیر شده است سوءظن شدید دولت و نخبگان عراق نسبت به اداره تحت رهبری HTS باعث ایجاد تردید‌هایی درباره تمایل و توانایی الشرع در کنترل عناصر رادیکال و جنگجویان خارجی در HTS و ایجاد یک دولت فراگیر شده است. در این زمینه‌ها، دولت موقت سوریه می‌تواند از طریق سیاست‌های مشخص برای مبارزه با داعش و تأمین امنیت مرز‌های عراق و سوریه، رهبران عراقی را متقاعد کند.
به گفته یک کارشناس عراقی که با نویسنده صحبت کرده است، دولت عراق منتظر نتایج کنفرانس ملی گفت‌و‌گو است تا درباره گام‌های بعدی برای تعامل با دمشق تصمیم‌گیری کند. ماهیت پراکنده نظام سیاسی عراق، چالشی برای توسعه و اجرای یک چشم‌انداز واحد در سیاست خارجی است که فراتر از مسائل امنیتی سخت باشد. مسائل کلیدی شامل خلع سلاح گروه‌های مسلح، سیاست دولت ترامپ در قبال ایران و عراق، و به‌ویژه تأثیر مسیر آینده درگیری ایران و اسرائیل بر عراق است.
اجرای یک استراتژی برای سوریه که تحت تأثیر ایران و متحدانش نباشد، دشوار خواهد بود. بر اساس گزارش‌های رسانه‌ای و منابع آگاه، دیدار‌های اخیر السودانی با رهبران ایران در تهران در خصوص خلع سلاح حشد الشعبی، «ناامیدکننده» بوده است، زیرا ایران با انحلال گروه‌های مسلح و ادغام آنها در نیرو‌های امنیتی عراق مخالفت کرده است. با این حال، دولت عراق ممکن است در زمینه خروج برنامه‌ریزی‌شده نیرو‌های آمریکایی مقداری فضای مانور داشته باشد، امری که نشان‌دهنده کاهش نفوذ ایران و متحدانش در پی پیشروی‌های اسرائیل از 7 اکتبر 2023 به این سو است.
بعید است که عراق نقش محوری در دیپلماسی منطقه‌ای در قبال سوریه داشته باشد. با این حال، بغداد می‌تواند از طریق کمک‌های بشردوستانه و دیپلماسی سطح دوم، به‌عنوان یک عضو فعال در تعاملات دیپلماتیک منطقه‌ای و بین‌المللی با دمشق مشارکت کند.
بعید است که عراق نقش محوری در دیپلماسی منطقه‌ای در قبال سوریه داشته باشد. با این حال، بغداد می‌تواند از طریق کمک‌های بشردوستانه و دیپلماسی سطح دوم، به‌عنوان یک عضو فعال در تعاملات دیپلماتیک منطقه‌ای و بین‌المللی با دمشق مشارکت کند کمک به سوری‌هایی که به شدت نیازمند یاری هستند، پیامی قوی به مردم سوریه ارسال خواهد کرد که عراق در کنار آنها ایستاده است. دو کشور همچنین باید برای احیای روابط اقتصادی دوجانبه بر اساس منافع مشترک تلاش کنند.
در سال 2010، عراق بزرگ‌ترین مقصد صادراتی برای دارو‌های سوری، صنایع غذایی و منسوجات بود. جهاد یازجی، سردبیر Syria Report و کارشناس امور اقتصادی سوریه، به این نویسنده گفت: «اگرچه از سال 2010 چشم‌انداز ژئوپلیتیکی تغییر کرده است و امروز ترکیه و ایران شرکای اصلی تجاری عراق هستند، اما هنوز فضایی برای بهبود روابط اقتصادی دوجانبه وجود دارد، به‌ویژه اکنون که اسد سقوط کرده و قدرت‌های خارجی علاقه‌مند به مشارکت و بهره‌برداری از تلاش‌های بازسازی خواهند بود.»
یازجی ادامه داد: «سال‌هاست که بحث‌هایی درباره احیای خط لوله‌ای که میادین نفتی عراق را به بنادر سوریه متصل می‌کند، مطرح شده است. اگر سوریه تثبیت شود، این مسیر ترانزیتی منبع درآمد خوبی برای سوریه و یک مسیر ارزان برای صادرات نفت عراق خواهد بود. سومین حوزه همکاری، پروژه‌های مشترک در مدیریت منابع مشترک رود فرات و استفاده از تجربیات در بهینه‌سازی آبیاری زمین‌های کشاورزی است.»
دیپلماسی سطح دوم میان کارشناسان عراقی و سوری که دسترسی خوبی به تصمیم‌گیرندگان در بغداد و دمشق دارند، به عراق کمک خواهد کرد تا دیدگاه‌های حاکمان جدید، گروه‌های سیاسی، مذهبی، قومی و جامعه مدنی را بهتر درک کند. شباهت‌های تاریخی اجتماعی و فرهنگی میان دو ملت، بستری طبیعی برای همکاری میان دانشگاه‌ها، اندیشکده‌ها، روشنفکران، هنرمندان و جوامع مدنی عراق و سوریه فراهم می‌کند.
اقلیم کردستان عراق نیز می‌تواند نقش مهمی در استراتژی عراق پس از اسد ایفا کند. احزاب حاکم کُرد در عراق روابط قوی‌ای با همتایان خود در سوریه دارند. مهم‌ترین نگرانی کُرد‌های سوریه، تأمین خودمختاری مناطق کُردنشین در چارچوب یک سوریه واحد و جلوگیری از احیای داعش است.
اختلافات داخلی میان کُرد‌ها مانعی برای اتخاذ یک موضع متحد در برابر حاکمان جدید دمشق محسوب می‌شود، اما دیدار اخیر میان مسعود بارزانی، رهبر حزب دموکرات کردستان، و مظلوم عبدی، فرمانده نیرو‌های دموکراتیک سوریه (SDF)، در اربیل امید‌هایی را برای تشکیل یک هیئت مشترک ایجاد کرده است. همچنین، دیدار میان مسرور بارزانی، نخست‌وزیر اقلیم کردستان عراق، و اسعد حسن الشیبانی، وزیر امور خارجه سوریه، در داووس، پایه‌ای مناسب برای تعاملات بیشتر فراهم کرد.
نگرانی‌های امنیتی فوری‌تر شامل درگیری‌های میان نیرو‌های دموکراتیک سوریه (SDF) و ارتش ملی (آزاد) سوریه مورد حمایت ترکیه، و همچنین تداوم حمایت دولت ترامپ از کُرد‌ها است.
دولت عراق فرصت منحصربه‌فردی برای تدوین و اجرای یک استراتژی در قبال سوریه دارد که فراتر از دغدغه‌های امنیتی باشد و ثبات و بازسازی سوریه را به‌عنوان یکی از اولویت‌های امنیت ملی عراق تعریف کند./ تابناک