چاپ

ایرانیان جهان - در سال‌های اخیر، تحولات جهانی در حوزه انرژی، به‌ویژه با رشد چشمگیر نیروگاه‌های تجدیدپذیر در کشورهای مختلف، زمینه را برای بازنگری جدی در ساختار تولید انرژی فراهم کرده است. ایران با داشتن ظرفیت‌های بالقوه فراوان در حوزه‌های خورشیدی و بادی، اما در عوض داشتن سهم ناچیز از برق تولیدی از منابع تجدیدپذیر، یک نقطه عطف برای تغییر و تحول در سیاست‌گذاری‌های انرژی به‌حساب می‌آید.
نگاهی نو به توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر در ایران، فرصتی استثنایی برای پاسخ به چالش‌های ناترازی برق، کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و ایجاد یک ساختار پایدار در تولید انرژی محسوب می‌شود. از دهه‌های گذشته، سیاست‌های انرژی در ایران به‌طورعمده بر توسعه نیروگاه‌های حرارتی با پایه گاز طبیعی متمرکز بوده است. این وضعیت منجر به آن شده که باوجود ظرفیت‌های بی‌نظیر در زمینه‌های خورشیدی و بادی، سهم این منابع تجدیدپذیر کمتر از یک درصد از کل تولید برق کشور را تشکیل داده باشد. در کنار بحران‌های مکرر ناترازی برق و خسارت‌های اقتصادی ناشی از آن، دولت و نهادهای ذی‌ربط با مشکلاتی مواجه شده‌اند که در نتیجه آن توان بهره‌برداری از منابع سبز به‌میزان قابل‌توجهی محدود باقی مانده است.
بیش از هر چیز، ظرفیت‌های طبیعی ایران در حوزه انرژی تجدیدپذیر، زمینه توسعه برق سبز را فراهم کرده‌اند. در سرتاسر کشور، از استان‌های با تابش شدید خورشیدی تا مناطق بادخیز در مرزهای شرقی و جنوبی، ظرفیت‌های عظیمی برای احداث نیروگاه‌های خورشیدی و بادی وجود دارد. به‌عنوان‌مثال، برخی مناطق همچون مرز ایران و افغانستان، تحت‌تاثیر پدیده‌های جوی خاص مانند مونسون، شرایط ایده‌آلی برای تولید برق بادی فراهم می‌کنند. همچنین در استان‌هایی چون کرمان و خراسان‌رضوی، ظرفیت نصب نیروگاه‌های خورشیدی به‌مراتب بالاتر از سایر نقاط کشور مشاهده می‌شود. اما این ظرفیت‌ها تنها در صورت تدوین سیاست‌های حمایتی و اصلاح ساختار قیمت‌گذاری، می‌توانند به فرصت‌های واقعی اقتصادی تبدیل شوند.
بحران ناترازی برق و راه‌حل‌های تجدیدپذیر
یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که در این راستا باید موردتوجه قرار گیرد، جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی است. تجارب موفق کشورهای دیگر، مانند چین، نشان داده‌اند که اقداماتی همچون اعطای یارانه‌های هدفمند، اختصاص زمین‌های ارزان و ایجاد تضمین‌های بازپرداخت سرمایه، می‌تواند زمینه را برای ورود سرمایه‌های جدید به پروژه‌های تجدیدپذیر فراهم سازد. چین در دهه گذشته با اتخاذ سیاست‌های حمایتی، توانست به‌طورچشمگیری هزینه تولید برق خورشیدی را کاهش دهد و بخش عمده‌ای از بازار جهانی پنل‌های خورشیدی را از آن خود کند. در مقابل، در ایران، مدل‌هایی مانند خرید تضمینی برق تولیدی از نیروگاه‌های تجدیدپذیر هرچند از سال‌های پیش به‌اجرا درآمده، اما نکول در پرداخت مبالغ و جذابیت ناکافی نسبت به سایر زمینه‌های سرمایه‌گذاری، مانعی جدی بر سر راه توسعه محسوب می‌شوند.
همچنین، چالش دیگری که در حوزه توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر وجود دارد، عدم‌هماهنگی میان زنجیره تامین محلی است. تولید و ساخت سامانه‌های سیلیسیومی خورشیدی، به‌عنوان نمونه‌ای از فناوری‌های حیاتی، نیازمند ایجاد یک زنجیره ارزش قوی از استخراج مواد اولیه تا تولید نهایی پنل‌های خورشیدی است. در حالی که ایران دارای ذخایر قابل‌توجهی از سیلیسیوم است، اما عدم‌توسعه ساختارهای صنعتی مرتبط با این حوزه، محدودیتی جدی برای رشد ظرفیت‌های تولید برق خورشیدی به‌حساب می‌آید.
از سوی دیگر، بحران ناترازی برق به‌عنوان یکی از معضلات اساسی شبکه‌های برق ایران، نیازمند راهکارهای همزمان در عرصه تولید و مدیریت تقاضا است. افزایش سهم تجدیدپذیر، در کنار کاهش مصرف برق از طریق طرح‌های بهینه‌سازی، می‌تواند تاثیر بسزایی در کاهش بار روی شبکه داشته باشد. چنین تغییراتی نه‌تنها به رفع بحران‌های ناشی از ناترازی برق کمک می‌کند، بلکه زمینه‌های اقتصادی به صرفه‌جویی انرژی و کاهش هزینه‌های ناشی از خاموشی‌های متناوب را نیز فراهم می‌آورد.
چین، الگوی پیشرو در تحول صنعت خورشیدی
احسان حسینی، پژوهشگر حوزه نفت و انرژی، وضعیت استفاده از منابع تجدیدپذیر در کشور را موردنقد قرار داد و در گفت‌وگو با صمت بیان کرد: ظرفیت تولید برق از انرژی‌های سبز در ایران حدود 1.4 هزار مگاوات است که سهم آن تنها به 2 درصد از کل سبد تولید برق منجر شده، در حالی که میانگین جهانی به تقریب 17درصد می‌رسد. این رقم نشان‌دهنده جایگاهی ناچیز در زمینه انرژی‌های نو نسبت به دیگر کشورهاست. سرمایه‌های کلان کشور به‌سمت تولید گاز و تامین آن با قیمت‌های یارانه‌ای هدایت شده است. وی افزود: در شرایطی که گاز ارزان به نیروگاه‌های حرارتی عرضه می‌شود، این واحدها از نظر اقتصادی بسیار جذاب به‌نظر می‌رسند، چراکه هزینه ساخت آنها پایین و هزینه سوخت عملا حذف می‌شود. در مقابل، نیروگاه‌های تجدیدپذیر باوجود هزینه ساخت بالاتر، از سوخت رایگان برخوردارند و از این‌رو برای سرمایه‌گذاران جذابیت کمتری دارند.
حسینی اظهار کرد: با استفاده از درآمد حاصل از نفت و گاز، می‌توان بخشی از منابع ارزی را به سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پاک اختصاص داد تا در بلندمدت بتوان تامین نسل آینده انرژی کشور را تضمین کرد. با ادامه سیاست‌های کنونی و بی‌برنامگی در بهینه‌سازی مصرف انرژی، احتمالا طی 2 سال آینده شاهد کاهش تولید گاز خواهیم بود که مشکلات موجود را چندبرابر می‌کند.
ایران در جدول تولیدکنندگان تجدیدپذیر، حضور پیدا نمی‌کند
این کارشناس توضیح داد: چین در سال‌های گذشته به‌تنهایی 216.9 گیگاوات ظرفیت برق خورشیدی اضافه کرده که این رقم از کل ظرفیت تولیدکننده بزرگ دوم یعنی امریکا فراتر رفته است. چین، امریکا، ژاپن و آلمان به‌ترتیب 4 تولیدکننده برتر برق خورشیدی محسوب می‌شوند؛ به‌طوری‌که مجموع ظرفیت 9 کشور دیگر حتی به‌میزان ظرفیت تنها چین هم نمی‌رسد. همزمان در حوزه بادی، چین با ظرفیت 441.9 گیگاوات در صدر تولید برق از نیروگاه‌های بادی قرار دارد و پس از آن امریکا، آلمان و هند در شمار می‌آیند. در میان 10تولیدکننده بزرگ برق بادی نیز ظرفیت چین از مجموع تولید 9 کشور دیگر پیشی می‌گیرد. با این وجود، مجموع ظرفیت نیروگاه‌های خورشیدی و بادی در ایران کمتر از یک گیگاوات بوده و به‌همین‌دلیل کشور ما حتی در جدول کشورهای تولیدکننده برق خورشیدی نیز جایگاهی ندارد.
وابستگی به گاز؛ 4 برابر استاندارد جهانی
حسینی در ادامه گفت: یکی از راهکارهای اساسی برای رفع ناترازی برق، تنوع‌بخشی به منابع تولید است. در این زمینه، وضعیت تولید برق در کشور به‌شدت وابسته به گاز طبیعی است؛ حدود 84.5 درصد از برق کشور با گاز تولید شده است که در مقابل، در سطح جهانی تنها 22.5درصد از برق با این سوخت تامین می‌شود. سبد برق کشور به‌طورعمده تک‌سوختی و وابسته به گاز طبیعی تشکیل شده است. در مقابل، کشورهای پیشرفته همچون چین، امریکا، روسیه و ترکیه از سبد متنوعی شامل انرژی‌های تجدیدپذیر، برقابی، هسته‌ای و زغال‌سنگ بهره می‌گیرند.
جهش تولید برق خورشیدی در چین
این پژوهشگر حوزه نفت و انرژی بیان کرد: اما سوال اصلی این است که چرا باوجود ظرفیت 121هزار مگاوات، تنها حدود هزار مگاوات از این ظرفیت فعال بهره‌برداری می‌شود؟ به‌عبارت‌دیگر، دولت چه سیاست‌گذاری‌هایی برای بهره‌برداری از این ظرفیت انجام خواهد داد؟ نگاهی به تجربه چین می‌اندازیم؛ نیویورک‌تایمز اخیرا به رکوردشکنی چین در رشد تولید برق خورشیدی اشاره داشته و بررسی کرده است که چگونه سیاست‌های حمایتی، از جمله اعطای یارانه و تخصیص زمین‌های ارزان‌قیمت، توانست هزینه تولید برق خورشیدی را به 16 تا 19 سنت بر وات کاهش دهد. در حالی که این رقم در اروپا بین 24 تا 30 سنت و در امریکا به 28 سنت رسیده است.
وی خاطرنشان کرد: از سال 2010، چین اقدامات اولیه خود در حوزه انرژی خورشیدی را با واردات تجهیزات و فناوری‌های مرتبط آغاز کرد. در آن زمان، با هدف بهره‌مندی از پیشرفت‌های علمی، چین بر این باور بود که ورود به بازار جهانی انرژی خورشیدی، نیازمند تملک تکنولوژی اصلی نبوده و می‌توان با واردات اولیه تجهیزات و تجربیات فنی، زمینه‌های لازم را برای تولید داخلی فراهم آورد. اما گذر زمان و مشاهده فرصت‌های عظیمی که از طریق تولید انبوه و بهره‌برداری از صرفه اقتصادی مقیاس بالا به‌دست می‌آمد، دولت چین را به حمایت از تولید داخلی سوق داد.
حسینی ادامه داد: با اصلاح سیاست‌ها و اعلام مجموعه‌ای از مشوق‌های دولتی برای تولیدکنندگان بومی، چین راه را برای تغییر ساختار صنعت خورشیدی هموار ساخت. دولت با اعطای یارانه‌های هدفمند، کاهش تعرفه‌های وارداتی برای تکنولوژی‌های کلیدی و حمایت از تحقیق و توسعه، به تولیدکنندگان محلی این امکان را داد تا به‌سرعت از تکنولوژی وارداتی به دانش و نوآوری خود دست پیدا کنند. ایجاد پارک‌های صنعتی اختصاصی و فراهم کردن دسترسی به منابع مالی ارزان، از جمله اقدامات دیگری بودند که این روند شتاب را در صنعت خورشیدی تقویت کردند.
وی افزود: این موفقیت تنها در حوزه پنل‌های خورشیدی محدود نمی‌شود؛ چین توانسته است با سرمایه‌گذاری گسترده در بخش‌های مرتبط، جایگاه خود را در زنجیره ارزش خورشیدی تثبیت کند. به‌عنوان‌مثال، در زمینه تولید سلول‌های خورشیدی، چین با تولید حدود 85 درصد از کل سلول‌های جهان، به یک استاندارد جهانی بدل شده است. همچنین، در تولید پلی‌سیلیکون درجه یک که ماده اولیه حیاتی در صنعت خورشیدی به‌شمار می‌رود، چین سهمی برابر با 88 درصد بازار جهانی دارد. در نهایت، تولید شمش و ویفرهای سیلیکونی که سنگ‌بنای ساخت پنل‌های خورشیدی به‌حساب می‌آیند، تقریبا با سهم 97درصد تحت کنترل چین قرار گرفته است.
حسینی اذعان داشت: این روند تحول عظیم در کشور چین باعث شده است که هزینه‌های تولید پنل‌های خورشیدی در سطح جهانی تا حدود 95درصد کاهش یابد. چنین کاهش چشمگیری در هزینه تولید، نه‌تنها باعث رقابتی‌تر شدن انرژی خورشیدی در مقایسه با منابع فسیلی شده است، بلکه زمینه‌های وسیعی برای گسترش نصب سیستم‌های خورشیدی در مقیاس مسکونی و صنعتی فراهم آورده است. افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های نگهداری، سرمایه‌گذاری‌های کلان داخلی و خارجی را به خود جذب کرده و چین را به قطبی در بازار جهانی انرژی‌های تجدیدپذیر تبدیل کرده است.
وی همچنین گفت: این دستاوردهای اقتصادی و تکنولوژیکی، نشان از تحول بنیادین در سیاست‌گذاری‌های صنعتی چین دارد. تبدیل یک بخش وارداتی به یک صنعت پیشرفته، نتیجه هم‌افزایی حمایت‌های دولت، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و استفاده از مزایای صرفه اقتصادی مقیاس بزرگ بود. امروز، چین با تسلط بر 80 درصد بازار پنل‌های خورشیدی، 85 درصد سلول‌های خورشیدی، 88 درصد پلی‌سیلیکون و 97 درصد شمش و ویفرهای سیلیکونی، الگویی برای سایر کشورها به‌ویژه کشورهایی با ظرفیت‌های طبیعی طلایی مانند ایران به‌شمار می‌آید.
حسینی در پایان سخنان خود بیان کرد: این الگو می‌تواند به‌عنوان راهنمایی عملی برای کشورهایی مورداستفاده قرار گیرد که می‌خواهند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های بومی، در عرصه انرژی‌های تجدیدپذیر به قدرت صنعتی تبدیل شوند. تبدیل شدن به یک نیروی تولیدی پیشرو در بازار جهانی، تنها با تمرکز بر حمایت‌های دولتی، توسعه زیرساخت‌های فنی و ایجاد زنجیره ارزش یکپارچه امکان‌پذیر است. در این راستا، تجربه چین نمونه‌ای است که نشان می‌دهد چه میزان تحول در سیاست‌های صنعتی می‌تواند به رشد شگرف یک بازار نوظهور منجر شود.
سخن پایانی
در نهایت، نگاهی نو به توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر در ایران تنها یک فراخوان سطح بالای بازنگری در سیاست‌های کلان انرژی نیست؛ بلکه دعوتی جدی برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های طبیعی و جذب فناوری‌های نوین و تقویت همکاری‌های بین‌المللی به‌شمار می‌آید.
ایران با دارا بودن ظرفیت‌های بی‌بدیل مانند تابش شدید خورشید در بسیاری از مناطق، بادهای پرسرعت در نواحی بادخیز و ذخایر غنی مواد معدنی مانند سیلیسیوم، بستری مناسب برای تولید برق سبز فراهم کرده است. اما استفاده از این ظرفیت عظیم، به یک ساختار و سیاست مدیریتی منسجم نیازمند است. در این راستا، تحول در نظام مشوق‌های سرمایه‌گذاری و ایجاد چارچوب‌های جدید حمایتی که بتواند جذب سرمایه‌های داخلی و خارجی را تضمین کند، از الزامات اصلی محسوب می‌شود.
از سوی دیگر، تجارب موفق کشورهای پیشرو در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، مانند چین نشان می‌دهد که تصویب سیاست‌های حمایتی، اعطای یارانه‌های هدفمند و اختصاص زمین‌های ارزان‌قیمت می‌تواند هزینه‌های تولید برق سبز را به‌شکل چشمگیری کاهش دهد. اگر هم‌اکنون سیاست‌گذاران ایران، با اتخاذ دیدگاهی بلندمدت و اصلاحات اساسی در ساختارهای سیاسی، اقتصادی و مقرراتی خود، از تجربیات موفق بین‌المللی الهام بگیرند، می‌توانند زمینه را برای‌ گذار از مدل‌های قدیمی به‌سوی یک نظام انرژی پایدار هموار سازند.