چاپ

ایرانیان جهان - به گزارش اقتصادنیوز، مدرن دیپلماسی با انتشار یادداشتی مدعی شد:‌ پیش از انقلاب 1979 ایران، روابط ایران و عربستان سعودی عمدتاً دوستانه و مبتنی بر منافع راهبردی مشترک، همکاری‌های منطقه‌ای و هم‌سویی با غرب بود. با این حال، پس از انقلاب اسلامی روابط دو کشور به‌سرعت رو به تیرگی رفت. روابط ایران و عربستان در دهه 1980، به‌ویژه در جریان جنگ ایران و عراق که عربستان از بغداد حمایت می‌کرد، وخیم‌تر شد.
در سال 1984، حمله ایران به نفتکش‌های سعودی و در سال 1987، حمله معترضان ایرانی به سفارت عربستان در تهران، تنش‌ها را تشدید کرد. در نتیجه، روابط دیپلماتیک دو کشور در سال 1988 قطع شد.با این حال، در دهه 1990، با وساطت عراقِ تحت رهبری صدام حسین، دو کشور به سمت احیای روابط گام برداشتند و توافق‌نامه‌ای کلی در زمینه تجارت، اقتصاد و تبادلات فرهنگی (1998) و توافق‌نامه‌ای در زمینه همکاری‌های امنیتی (2001) امضا کردند. اما در سال 2016، با اعدام شیخ نمر باقر النمر، روحانی شیعه و منتقد حکومت سعودی توسط عربستان و حمله به اماکن دیپلماتیک سعودی در ایران، روابط مجدداً به‌شدت تیره شد.در این میان، رقابت میان دو کشور در منطقه نیز شدت گرفت؛ از جمله در جنگ داخلی یمن، جایی که عربستان از دولت یمن و ایران از حوثی ها حمایت کرد. در مارس 2023، در لحظه‌ای تاریخی، چین نقش میانجی را بر عهده گرفت و پس از چهار روز مذاکره در پکن، توافقنامه‌ای برای ازسرگیری روابط دیپلماتیک میان ایران و عربستان حاصل شد. این مقاله می‌کوشد به تحلیل معنای راهبردی این آشتی تاریخی و نقش میانجی‌گرانه چین بپردازد؛ و همچنین تأثیرات آن را بر کشورهای صادرکننده نفت در خاورمیانه، منافع احتمالی چین از احیای روابط نفتی میان ایران و عربستان، و کاهش نقش ایالات متحده در بازار نفت خاورمیانه بررسی کند. صلح سازی به سبک چین پس از هفت سال قطع روابط، چین در 10 مارس 2023 موفق شد میانجی‌گر بازگشت روابط دیپلماتیک میان ایران و عربستان شود. در پی این توافق، تا ماه اوت 2023، سفارت‌های دو کشور بازگشایی شدند، پروازهای متقابل از سر گرفته شد، صادرات فولاد ایران به عربستان آغاز گشت، و رئیس‌جمهور وقت ایران، ابراهیم رئیسی، برای شرکت در نشست غزه به عربستان سفر کرد.علاوه بر این، توافق‌نامه همکاری‌های کلی و توافق‌نامه امنیتی میان دو کشور احیا شد و دو طرف بر احترام به حاکمیت یکدیگر و عدم مداخله در امور داخلی تأکید کردند. پس از آشتی و با آغاز نسل‌کشی اسرائیل در غزه از 7 اکتبر 2023، ایران و عربستان مانورهای مشترک دریایی در دریای عمان برگزار کردند و رئیس ستاد مشترک ارتش عربستان برای گفتگو درباره امنیت منطقه‌ای، به ایران سفر کرد.در همین حال، چین موفق شد دستاوردی بزرگ در عرصه دیپلماسی رقم بزند و با ایفای نقش میانجی، خود را به‌عنوان وزنه‌ای در برابر کاهش نفوذ آمریکا در خاورمیانه مطرح کند. دولت‌های حاشیه خلیج فارس، به‌ویژه پس از روابط پرتنش دولت بایدن با عربستان، خروج آمریکا از توافق هسته‌ای ایران و همچنین عقب‌نشینی از افغانستان و عراق، از نقش ایالات متحده در منطقه احساس بی‌اعتمادی کرده بودند. چین با استفاده از این خلأ قدرت، به احیای روابط ایران و عربستان کمک کرد و در عین حال، از این نزدیکی برای تثبیت جایگاه خود در منطقه و بهره‌برداری اقتصادی استفاده کرد؛ چرا که ایران و عربستان از مهم‌ترین صادرکنندگان نفت به چین هستند.

ایرانیان جهان

پیامدهای نزدیکی تهران و ریاض بر بازار نفت و اوپک اگرچه ایران تحت تحریم‌های آمریکا قرار دارد، اما همچنان به‌عنوان یکی از بنیان‌گذاران، عضو سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) است. اوپک که شامل کشورهایی مانند عربستان، قطر، عراق، ایران، امارات و نیجریه است، اهداف تولید نفت هر کشور عضو را برای تثبیت قیمت جهانی نفت تعیین می‌کند. ایران به‌عنوان سومین تولیدکننده بزرگ نفت در اوپک، نفوذی کمتر از عربستان دارد؛ کشوری که به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده نفت جهان و رهبر غیررسمی اوپک، در تصمیم‌گیری‌ها نقش پررنگی ایفا می‌کند. به‌عنوان نمونه، در سال 2016 و در پی لغو تحریم‌های ایران، تهران خواهان افزایش تولید نفت خود برای جبران دوران تحریم بود، اما عربستان خواهان توقف افزایش تولید برای تثبیت قیمت‌ها. همچنین کشورهایی مانند عراق، کویت و امارات در رقابت میان ایران و عربستان بر سر سهمیه‌بندی و سیاست‌گذاری تولید نفت گرفتار شدند. اکنون با احیای روابط، انتظار می‌رود دینامیک‌های اوپک و بازار نفت منطقه دستخوش تغییر شود. دو کشور، به‌ویژه پس از کاهش صادرات نفت روسیه به دلیل جنگ اوکراین، می‌توانند بر سر سیاست‌های تولید به توافق برسند و نفوذ بیشتری بر قیمت جهانی نفت اعمال کنند. علاوه بر این، با توجه به تلاش عربستان برای کاهش وابستگی به نفت در چارچوب چشم‌انداز 2030، ایران می‌تواند نقش متعادلی در برابر کاهش یک‌جانبه تولید نفت توسط سعودی‌ها ایفا کند. ایران و عربستان روی‌هم‌رفته صاحب 37 درصد ذخایر نفت جهان هستند. همکاری و سرمایه‌گذاری مشترک در زیرساخت‌های نفتی—به‌ویژه با توجه به نیاز بیش از 100 میلیارد دلاری صنعت نفت و گاز ایران—می‌تواند به افزایش تولید، کاهش نوسانات قیمت جهانی و گسترش همکاری منطقه‌ای بینجامد. این امر ممکن است کشورهایی مانند امارات، عمان، کویت و قطر را که پیش‌تر به دلیل فشار سعودی از تعامل نفتی با ایران پرهیز می‌کردند، به سرمایه‌گذاری در میادین مشترک نفت و گاز ایران ترغیب کند.

ایرانیان جهان

پیامدهای اقتصادی برای چین در حوزه نفت چین حدود 40 درصد واردات نفت خام خود را از منطقه خلیج فارس تأمین می‌کند و به‌عنوان یک قدرت صنعتی، به ثبات در خاورمیانه وابسته است. ایران 90 درصد نفت خود را به صورت غیررسمی و از طریق کشورهایی مانند مالزی که نفت را با برند جدید صادر می‌کنند، به چین می‌فروشد. این نفت غالباً توسط پالایشگاه‌های کوچک موسوم به «تی‌پات» مصرف می‌شود. از سوی دیگر، عربستان پس از روسیه، دومین صادرکننده بزرگ نفت به چین است و طی پنج سال گذشته، صادرات نفت سعودی به چین سالانه 11.4 درصد افزایش یافته است. با احیای روابط ایران و عربستان، ثبات بیشتر در بازار جهانی نفت می‌تواند جریان پایدارتر انرژی به چین را تضمین کرده و امنیت انرژی این کشور را تقویت کند. چین از سال 2005 تا 2022 بیش از 273 میلیارد دلار در بخش انرژی منطقه سرمایه‌گذاری کرده است. اکنون با آشتی ایران و عربستان، چین می‌تواند در پروژه‌هایی مانند خطوط لوله و پالایشگاه‌ها در هر دو کشور سرمایه‌گذاری کرده و سایر کشورهای خلیج فارس را نیز در این طرح‌ها مشارکت دهد. این امر همچنین به گسترش ابتکار «کمربند و راه» چین در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا کمک می‌کند و به تضعیف سلطه آمریکا در منطقه منجر می‌شود. یکی دیگر از پیامدهای مثبت این نزدیکی، امکان پایان‌یافتن جنگ یمن است؛ جنگی که از سال 2015 و در پی حملات هوایی عربستان علیه حوثی‌های شدت یافت و تاکنون حدود 377 هزار کشته برجای گذاشته است. در پی آشتی، احتمال ازسرگیری مذاکرات مستقیم میان ریاض و حوثی‌ها افزایش یافته است. چنین توافقی می‌تواند امنیت زیرساخت‌های نفتی عربستان را نیز افزایش دهد—برای نمونه، در سال 2019 حمله حوثی‌ها به تأسیسات آرامکو باعث توقف نیمی از تولید نفت عربستان و پنج درصد از عرضه جهانی شد. کاهش تهدید حوثی‌ها همچنین می‌تواند امنیت تنگه هرمز و خلیج عدن—که 37 درصد از تجارت نفت دریابرد جهان از آن عبور می‌کند—را تضمین کند و امنیت انرژی چین را تقویت نماید. در سال 2023، ایران و عربستان 22 درصد از نفت دریابرد چین را تأمین کردند، و این رقم دسترسی مستمر چین به منابع انرژی را به مسئله‌ای حیاتی بدل کرده است. با راه‌اندازی بورس بین‌المللی انرژی شانگهای و امکان تجارت نفت با یوان، چین می‌تواند قراردادهای نفتی مبتنی بر یوان با ایران، عربستان و اوپک برقرار کند و بدیلی برای سیستم دلارمحور برنت و وست تگزاس ایجاد نماید. افزایش حضور چین در بازار نفت خاورمیانه، می‌تواند زمینه‌ساز جایگزینی تدریجی «پترودلار» با «پترو-یوان» و در نهایت تضعیف سلطه مالی آمریکا در اقتصاد جهانی شود.

ایرانیان جهان

کمرنگ شدن انحصار نفتی آمریکا افزایش نقش چین در بازار نفت خاورمیانه به معنای کاهش قدرت چانه‌زنی ایالات متحده و تضعیف توانایی آن برای تأثیرگذاری بر تولید نفت در چارچوب اوپک‌پلاس خواهد بود. تلاش چین برای معامله نفت با یوان و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های نفتی منطقه نه تنها سلطه «دلار» را تهدید می‌کند، بلکه جایگاه آمریکا به‌عنوان بازیگر اصلی حوزه انرژی را نیز به چالش می‌کشد. از منظر ژئوپلیتیکی نیز موفقیت چین در میانجی‌گری میان ایران و عربستان، آن را به گزینه‌ای جایگزین برای آمریکا در حل‌وفصل منازعات خاورمیانه بدل کرده است؛ امری که وابستگی منطقه به واشنگتن برای تضمین امنیت و خریدهای تسلیحاتی را کاهش می‌دهد. با بازگشت دونالد ترامپ به ریاست‌جمهوری و احیای سیاست فشار حداکثری علیه ایران، اما این‌بار با وجود روابط دیپلماتیک و اقتصادی میان تهران و ریاض، راهبرد ایزوله‌سازی ایران ممکن است با مقاومت بیشتری روبه‌رو شود—موضوعی که خوشایند آمریکا و اسرائیل نخواهد بود. البته آمریکا همچنان پایگاه‌ها و نیروهای زیادی در خاورمیانه دارد و کاهش نفوذ آن فرایندی زمان‌بر است، اما این آشتی، نخستین گام چین برای نقش‌آفرینی مؤثرتر در منطقه محسوب می‌شود. در نهایت می توان گفت آشتی ایران و عربستان می‌تواند دینامیک خاورمیانه را دگرگون کند، ثبات در تولید نفت، سرمایه‌گذاری و نفوذ مشترک در اوپک را افزایش دهد، و نقش صادرکنندگان منطقه‌ای و چین را تقویت کند. این روند، اگرچه ممکن است نفوذ آمریکا را به چالش بکشد، اما در عین حال، فرصت‌هایی برای همکاری اقتصادی، ثبات منطقه‌ای و تاب‌آوری بازار جهانی فراهم می‌آورد. برای تداوم این صلح نوظهور، اعتمادسازی، پایان‌دادن به جنگ‌های نیابتی، اقدامات اطمینان‌ساز و حل اختلافات ضروری است—تا راه برای خاورمیانه‌ای همکاری‌محور هموار شود.