بزرگنمايي:

ایرانیان جهان - شرق /متن پیش رو در شرق منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
کاهش 42‌درصدی بارش در سال جاری یکی از چالش‌های جدی است که نه‌تنها بر ذخایر آب کشور، بلکه بر کشاورزی، تولید انرژی‌ و تأمین نیازهای شرب نیز تأثیر قابل‌ توجهی گذاشته است. این کاهش بارش که به‌ویژه در مناطق مرکزی و جنوبی کشور محسوس بوده، در نتیجه تغییرات اقلیمی جهانی، الگوهای غیرمعمول بارشی‌ و مدیریت ناپایدار منابع آبی رخ داده است. گزارش‌های هواشناسی نشان می‌دهد‌ این افت چشمگیر، الگوی بارش‌های کشور را به شکلی بی‌سابقه تحت تأثیر قرار داده است، به‌طوری‌ که برخی از حوضه‌های آبریز کشور در وضعیت بحرانی قرار گرفته‌اند.
کاهش بارندگی تأثیر مستقیمی بر ذخایر سدها داشته است؛ ذخایری که بخش عمده‌ای از نیازهای آبی کشور، به‌ویژه در شهرهای پرجمعیت‌ را تأمین می‌کنند. طبق گزارش وزارت نیرو، حجم آب ذخیره‌شده در سدهای کشور به کمترین میزان در دهه اخیر رسیده است. این مسئله زنگ خطر جدی برای تأمین آب شرب در کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان و شیراز است که به‌شدت به منابع سطحی و زیرزمینی متکی هستند. همچنین‌ کاهش بارش‌ها تأثیر قابل‌ توجهی بر کشاورزی‌ که بزرگ‌ترین مصرف‌کننده منابع آبی کشور است، داشته است. برخی از مزارع به دلیل کمبود آب کشت نشده‌اند‌ و محصولاتی مانند گندم و جو که به بارندگی وابسته‌اند، با کاهش تولید مواجه شده‌اند.
پیامدهای این وضعیت به حوزه تولید انرژی نیز سرایت کرده است. به گفته صادق کلانتر‌، فعال محیط زیست، به «شرق»، کاهش ذخایر آبی سدها توان تولید برق نیروگاه‌های آبی را به‌شدت کاهش داده و فشار بیشتری بر نیروگاه‌های حرارتی وارد کرده است. این موضوع می‌تواند در ماه‌های گرم‌تر سال به خاموشی‌های گسترده منجر شود.
از سوی دیگر، کمبود آب شرب در برخی از مناطق روستایی کشور باعث شده‌ مهاجرت‌های داخلی افزایش یابد‌ که این خود فشار مضاعفی بر شهرهای بزرگ وارد می‌کند. با وجود این چالش‌ها، راهکارهایی برای مدیریت بحران کاهش بارش و منابع آبی در دسترس است. اصلاح الگوی مصرف، توسعه فناوری‌های نوین در تصفیه و بازچرخانی آب، گسترش سیستم‌های آبیاری قطره‌ای در کشاورزی‌ و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، می‌توانند بخشی از راه‌حل‌ها باشند. همچنین‌ همکاری بین‌المللی در مدیریت منابع آبی منطقه‌ای و تبادل تجربیات می‌تواند به کاهش اثرات این بحران کمک کند.
کلانتر افزود: «در این شرایط بحرانی، تمرکز بر اقدامات کوتاه‌مدت برای جلوگیری از آسیب‌های فوری و نیز برنامه‌ریزی‌های بلندمدت برای مدیریت پایدار منابع آب ضروری است. کاهش 42‌درصدی بارش یک هشدار جدی برای کشور است، اما با اتخاذ تدابیر هوشمندانه و هماهنگی بین نهادهای دولتی و مردم، می‌توان از این بحران عبور کرد و به سمت مدیریت بهتر منابع حرکت کرد».
میزان کم‌بارشی در ایران چقدر بود؟
کاهش بارش‌ها در سال آبی جاری (از ابتدای مهرماه تا پنجم دی‌ماه 1403) در بسیاری از استان‌های ایران به‌طور چشمگیری مشاهده شده است. بر ‌اساس داده‌های سازمان هواشناسی، 30 استان کشور نسبت به دوره بلندمدت با کاهش بارندگی مواجه بوده‌اند. استان سیستان‌و‌بلوچستان با کاهش 93.5درصدی در صدر این فهرست قرار دارد، در‌حالی‌که استان هرمزگان با کاهش 84.4‌درصدی در رتبه دوم است. استان‌های اصفهان و کهگیلویه‌وبویراحمد نیز به ترتیب با کاهش 72.3 درصد و 71 درصد در رده‌های بعدی کم‌بارش‌ترین استان‌ها قرار دارند.
در این میان، فقط استان مازندران افزایش 13.4‌درصدی بارش‌ها را نسبت به دوره بلندمدت تجربه کرده است. در استان تهران نیز بارش‌ها 37.7 درصد کاهش یافته؛ به‌طوری ‌که میزان بارش بلندمدت پایتخت از 76.5 میلی‌متر به 47.7 میلی‌متر کاهش یافته است. به‌طور کلی، میانگین بارش‌ها در کشور نسبت به دوره بلندمدت 45.8 درصد کاهش داشته؛ به‌طوری‌که از 63.2 میلی‌متر به 34.3 میلی‌متر رسیده است.
این کاهش بارندگی‌ها می‌تواند پیامدهای جدی برای منابع آبی، کشاورزی و تأمین آب شرب در مناطق مختلف کشور به‌ دنبال داشته باشد. ضروری است که با برنامه‌ریزی‌های مناسب و مدیریت بهینه منابع آبی، از تشدید بحران‌های احتمالی جلوگیری شود. آلودگی هوا و خشک‌سالی، دو بحران زیست‌محیطی هستند که به‌‌طور مستقیم و غیرمستقیم با یکدیگر ارتباط دارند و تأثیرات متقابلی بر تشدید این مشکلات دارند.
خشک‌سالی به‌ عنوان یکی از پیامدهای تغییرات اقلیمی، ناشی از کاهش بارندگی و افزایش دماست. این وضعیت باعث افزایش انتشار ذرات معلق، گرد‌و‌غبار‌ و آلودگی‌های ناشی از کاهش رطوبت خاک و خشکی زمین می‌شود. در مقابل، آلودگی هوا که به‌ واسطه انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلاینده‌های صنعتی و شهری ایجاد می‌شود، تغییرات اقلیمی را تشدید کرده و منجر به خشک‌سالی‌های مکرر و شدیدتر می‌شود.
ارتباط خشک‌سالی و آلودگی هوا
خشک‌سالی با کاهش پوشش گیاهی، فرسایش خاک‌ و خشک‌شدن منابع آبی مانند دریاچه‌ها و تالاب‌ها، ظرفیت طبیعی محیط برای جذب و کاهش آلاینده‌های هوا را کاهش می‌دهد. نبود رطوبت کافی در خاک و پوشش گیاهی ضعیف، باعث می‌شود ذرات گرد‌و‌غبار بیشتری وارد جو‌ و آلودگی هوا تشدید شود. این مسئله به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران که با کاهش چشمگیر بارش و خشک‌سالی شدید مواجه هستند، نمود بیشتری دارد. مناطق مرکزی و شرقی ایران، از‌جمله استان‌های سیستان‌وبلوچستان و کرمان، نمونه‌های بارز این پدیده هستند که با افزایش توفان‌های گردوغبار و آلودگی‌های شدید هوا روبه‌رو شده‌اند.
در مقابل، آلودگی هوا نیز نقش مهمی در ایجاد و تشدید خشک‌سالی دارد. گازهای گلخانه‌ای مانند دی‌اکسید کربن و متان، با ایجاد اثر گلخانه‌ای و افزایش دمای زمین، الگوهای اقلیمی را مختل می‌کنند. این اختلالات می‌تواند به کاهش بارش، تغییر الگوی توزیع بارندگی‌ و افزایش تبخیر منجر شود که از عوامل اصلی خشک‌سالی هستند. همچنین‌ وجود ذرات معلق و آلاینده‌ها در هوا می‌تواند فرایند تشکیل ابرهای باران‌زا را مختل کند و به کاهش بارندگی‌های مؤثر بینجامد.
ارتباط میان آلودگی هوا و خشک‌سالی، چرخه‌ای خطرناک ایجاد می‌کند که در آن هر ‌یک از این دو بحران، دیگری را تشدید می‌کند. این چرخه، نه‌تنها بر محیط‌ زیست، بلکه بر سلامت انسان‌ها، کشاورزی، منابع آبی و اقتصاد نیز تأثیرات مخربی می‌گذارد. برای شکستن این چرخه، نیاز به سیاست‌های جامع در کاهش انتشار آلاینده‌ها، مدیریت بهینه منابع آبی‌ و احیای پوشش گیاهی است. توجه به این مسئله در برنامه‌ریزی‌های زیست‌محیطی و اقلیمی کشور، گامی مؤثر برای مقابله با این دو بحران و کاهش اثرات آنها خواهد بود.
ایران به‌ عنوان کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک، همواره با چالش‌های مرتبط با کمبود منابع آبی مواجه بوده است. در دو دهه اخیر، این کشور دوره‌های متوالی خشک‌سالی را تجربه کرده که تأثیرات گسترده‌ای بر بخش‌های مختلف از‌جمله کشاورزی، منابع آبی و محیط‌ زیست داشته است. بر ‌اساس گزارش‌های سازمان هواشناسی ایران، بیش از 98 درصد مساحت کشور درگیر درجات مختلفی از خشک‌سالی است که 84 درصد آن را خشک‌سالی شدید و بسیار شدید تشکیل می‌دهد.

پیش‌بینی‌های بلندمدت نشان می‌دهد که این شرایط در سال‌های آینده نیز ادامه خواهد داشت. برخی مدل‌های اقلیمی حاکی از آن هستند که ایران تا سال 1418 با وقوع پنج خشک‌سالی شدید مواجه خواهد شد که بیشتر نقاط کشور بارش کمتر از حد نرمال را تجربه می‌کنند.
عوامل متعددی در تداوم خشک‌سالی در ایران نقش دارند. تغییرات اقلیمی جهانی منجر به افزایش دما و کاهش بارش‌ها در بسیاری از مناطق شده است. علاوه‌بر‌این، مدیریت ناپایدار منابع آبی، برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی و الگوهای نامناسب مصرف آب در بخش‌های کشاورزی و شهری، بحران آب را تشدید کرده است.
تأثیرات خشک‌سالی در ایران گسترده و چندبعدی است. در بخش کشاورزی، کاهش بارندگی و منابع آبی منجر به کاهش تولید محصولات و از دست رفتن معیشت بسیاری از کشاورزان شده است. در حوزه محیط‌ زیست، خشک‌شدن تالاب‌ها، کاهش سطح آب دریاچه‌ها و رودخانه‌ها و افزایش پدیده گرد‌و‌غبار از پیامدهای ملموس خشک‌سالی است. همچنین، کاهش منابع آب شرب در برخی مناطق، مهاجرت‌های اجباری و افزایش تنش‌های اجتماعی را به‌ دنبال داشته است.
برای مقابله با این بحران، اتخاذ رویکردهای جامع و پایدار ضروری است. مدیریت بهینه منابع آبی، اصلاح الگوهای مصرف، توسعه فناوری‌های نوین در بخش کشاورزی و افزایش آگاهی عمومی از‌جمله اقداماتی است که می‌تواند به کاهش تأثیرات خشک‌سالی کمک کند. همچنین‌ برنامه‌ریزی‌های بلندمدت و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مرتبط با آب، از‌جمله ساخت سدها و شبکه‌های آبیاری کارآمد، می‌تواند در تأمین پایدار منابع آبی مؤثر باشد. با توجه به پیش‌بینی‌های موجود، ایران در سال‌های آینده همچنان با پدیده خشک‌سالی دست‌به‌گریبان خواهد بود؛ بنابراین، هم‌افزایی بین نهادهای دولتی، بخش خصوصی و جامعه مدنی برای مدیریت بحران آب و کاهش تأثیرات منفی آن بر اقتصاد و جامعه، امری حیاتی است.
بر ‌اساس پیش‌بینی‌های بلندمدت، ایران تا پایان سال جاری با الگوهای بارشی متغیری مواجه خواهد بود. پیش‌بینی‌های فصلی نشان می‌دهد که در زمستان 1403، بارش‌ها در بسیاری از مناطق کشور در حد نرمال خواهد بود؛ به‌طوری ‌که رنگ سفید در نقشه‌های پیش‌بینی، نشان‌دهنده بارش‌های معمول در این فصل است.
با‌این‌حال، در برخی مناطق، به‌ویژه در نواحی شمالی و غربی کشور، احتمال افزایش بارش‌ها وجود دارد. این افزایش می‌تواند به بهبود وضعیت منابع آبی و کاهش اثرات خشک‌سالی در این مناطق کمک کند. در مقابل، در برخی نواحی جنوبی و مرکزی، ممکن است بارش‌ها کمتر از حد نرمال باشد که نیازمند برنامه‌ریزی دقیق برای مدیریت منابع آبی است.
در بهار 1404، پیش‌بینی‌ها حاکی از تداوم الگوهای بارشی نرمال در بیشتر مناطق کشور است. با وجود این‌، تغییرات اقلیمی و نوسانات جوی می‌تواند منجر به وقوع بارش‌های ناگهانی و سیلابی در برخی مناطق شود؛ بنابراین، آمادگی برای مواجهه با چنین شرایطی ضروری است.
در تابستان 1404‌ انتظار می‌رود که بارش‌ها در بیشتر مناطق کشور کاهش یابد که با توجه به فصل گرم سال، امری طبیعی است. با‌این‌حال، در برخی نواحی شمالی، احتمال وقوع بارش‌های پراکنده وجود دارد که می‌تواند به تعدیل دما و تأمین بخشی از نیازهای آبی کمک کند.
در پاییز 1404، پیش‌بینی‌ها نشان‌دهنده بازگشت بارش‌ها به الگوهای نرمال در بیشتر مناطق کشور است. این امر می‌تواند به آغاز دوره‌های زراعی و تأمین منابع آبی برای کشت‌های پاییزه کمک کند. با‌این‌حال، نظارت مستمر بر وضعیت جوی و اتخاذ تدابیر مناسب برای مواجهه با نوسانات احتمالی ضروری است.
به‌‌طور کلی، پیش‌بینی‌های فصلی نشان می‌دهد که ایران تا پایان سال جاری با الگوهای بارشی متغیری مواجه خواهد بود. با توجه به تغییرات اقلیمی و نوسانات جوی، برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت بهینه منابع آبی برای مواجهه با شرایط پیش‌رو اهمیت بسزایی دارد.