بزرگنمايي:

ایرانیان جهان - به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، نظام اقتصادی اسلام مبتنی بر اصول و ارزشهای الهی است که تضمین‌کننده عدالت اجتماعی و تعادل اقتصادی در جامعه می‌باشد. این نظام با اقتصادهای سرمایه‌داری و کمونیستی تفاوت‌های بنیادین دارد. در این جلسه به بررسی اصول اقتصادی حکومت اسلامی با استناد به قرآن کریم، می‌پردازیم.
مفهوم اقتصاد در قرآن
نکته مهم در اصول اقتصاد اسلامی این است که اقتصاد از منظر قرآن کریم، تنها یک رفتار انسانی در تولید و توزیع و مصرف نیست، که بر اساس اصول منطق ریاضی سامان می‌یابد و از هر گونه ارزش گذاری خالی است؛ بلکه هر گونه رفتاری از جمله رفتار اقتصادی و فعالیت‌های اقتصادی به عنوان یک فعل از افعال مکلفین دارای ابعاد حقوقی و تکلیفی است که در چارچوب ارزش‌های الهی باید سامان و معنا یابد. این بدان معنا است که علم اقتصاد جدا از فعل انسانی معنا نمی‌یابد و این انسان است که به اقتصاد به عنوان فعل انسانی معنا می‌بخشد و چنانکه خدا می‌فرماید این فعل باید عالمانه و عاقلانه در چارچوب نظام ارزشی خلافت الهی انسان در راستای آبادانی زمین باشد.(بقره، آیات 30 و 31؛ هود، آیه 61) در غیر این صورت موجب فساد در زمین و عبور از مسئولیت الهی انسان می‌شود.(روم، آیه 41)
پس اقتصاد اسلامی از منظر قرآن کریم، مجموعه قواعد کلّی در زمینه روش تنظیم حیات اقتصادی و حلّ مشکلات اقتصادی است که در راستای تأمین عدالت اجتماعی برای نیل به سعادت بشر و رسیدن به جامعه فاضله‌ای که تمامی پیامبران و ائمه الهی برای آن تلاش کرده‌اند مورد توجه و عمل قرار می‌گیرد.
اصول کلی اقتصاد اسلامی
اقتصاد اسلامی بر سه اصل اساسی استوار است:
1. اصل مالکیت حقیقی خدا و مالکیت اعتباری انسان
از نظر قرآن، مالکیت انسان بر اموال یک مالکیت اعتباری است و مالک حقیقی همه هستی از جمله نفس انسان، خدای تبارک و تعالی است. به سخن دیگر، هر کسی امانتداری است که باید از نفس خویش و امور دیگر صیانت و حفاظت کند.
خدا در قرآن بصراحت از «مال الله » سخن به میان آورده و گفته است که آنچه در اختیار بشر است، مال الهی است که به شکل امانی در اختیار بشر است تا از آن در چارچوب قوانین تکوینی و تشریعی بهره گیرد تا به کمال دست یابد. خدا می‌فرماید: وَآتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللَّهِ الَّذِی آتَاکُمْ؛ و به آنان از مال الله بدهید که به شما داده است.(نور، آیه 33)
2. عدالت اقتصادی
بی‌گمان بر اساس مبانی هستی شناختی و انسان شناختی قرآن، مهم‌ترین اصل در هر کاری، اصل عدالت است؛ زیرا عدم مراعات آن به معنای ظلم و ستم است که خدا آن را خارج از قوانین و سنت‌های تکوینی و تشریعی می‌داند. به این معنا که نظام هستی بر پایه عدالت شکل گرفته و این قوانین عادلانه الهی است که نظام هستی از جمله نظام طبیعت مادی و جهان شهادت را سامان داده است.
با نگاهی به آموزه‌های قرآن و اصولی که برای اقتصاد اسلامی بیان کرده می‌توان دریافت که اصل نخستین حاکم بر نظام اقتصادی، همان اصل عدالت فراگیر است که بر همه هستی از ملک و ملکوت حاکم است. خدا در آیات بسیاری به عنوان قوانین تشریعی اسلام از مردمان خواسته است تا به دور از ظلم و ستم به خود و دیگران از اصل عدالت پیروی کرده و هر چیزی را در جای مناسبی قرار دهند که خدا برای آنان تبیین کرده و حق و حقوق هر کسی را چنانکه فطرت و اسلام مطابق آن بیان کرده است، ادا نمایند. [ر. ک:انعام، آیه 152؛ رحمان، آیه 9؛ حدید، آیه 25]
3. مسئولیت اجتماعی
هر فرد باید مسئولیت اجتماعی خود را در حفظ منابع طبیعی، کاهش فقر و نابرابری‌های اجتماعی بپذیرد. این اصل توجه به نیازهای جامعه و حفظ حقوق انسان‌ها تأکید دارد.
در آیه 275 سوره بقره در این باره بیان شده: «الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لَا یَقُومُونَ إِلَّا کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطَانُ مِنَ الْمَسِّ...» (کسانی که ربا میخورند، برنمیخیزند مگر مانند برخاستن کسی که شیطان او را با تماس خود آشفته کرده است...)
ربا، تعادل جامعه را بهم زده و موجب تقسیم جامعه به دو قطب مستکبر و مستضعف مى‌شود. «تفسیر المیزان» با توجّه به این آثار تخریبى، نه تنها در شریعت اسلام، بلکه در تمام ادیان آسمانى ربا تحریم شده است.
نظام مالی و بانکداری اسلامی
اسلام نظام بانکداری بدون ربا را ترویج میدهد که مبتنی بر مشارکت در سود و زیان است. همچنین معاملاتی را که به فساد و هلاکت جامعه می‌کشد، مثل ربا، قمار و معاملات حرام دیگر، باطل می‌شمارد و لذا حتی در مبادلات پایاپای، قیودی که نشان دهنده رشد فردی یا اجتماعی است باید ملحوظ شود. [عقود اسلامی ‌و گسترش آن در بانکداری اسلامی‌، ج1، ص16 ].
طبق آیه شریفه «وَ اَخْذِهِمُ الرِّبو"ا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ.» نه تنها اسلام، مذاهب یهود و نصاری نیز قبل از اسلام ربا را تحریم کرده‌اند.
در آیه 282 سوره بقره آماده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا تَدَایَنتُم بِدَیْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاکْتُبُوهُ...» (ای کسانی که ایمان آوردهاید! هنگامی که بدهی مدتی [معین] به یکدیگر پیدا میکنید، آن را بنویسید...)
بعد از بیان احکامی که مربوط به انفاق در راه خدا و همچنین مسأله رباخواری بود در این آیه که طولانی‌ترین آیه قرآن است، احکام و مقررات دقیقی برای امور تجاری و اقتصادی بیان کرده تا سرمایه‌ها هر چه بیشتر رشد طبیعی خود را پیدا کنند و بن بست و اختلاف و نزاعی در میان مردم رخ ندهد.
در این آیه نوزده دستور مهم در مورد داد و ستد مالی بیان شده است که در نخستین حکم می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید هنگامی که بدهی مدت داری (به خاطر وام دادن یا معامله) به یکدیگر پیدا کنید آن را بنویسید» (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا تَدایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی فَاکْتُبُوهُ).
ضمنا از این تعبیر، هم مسأله مجاز بودن قرض و وام روشن می‌شود و هم تعیین مدت برای وامها. همچنین آیه مورد بحث شامل عموم بدهیهایی می‌شود که در معاملات وجود دارد مانند سلف و نسیه، در عین این که قرض را هم شامل می‌شود.
با توجه به نکات بیان شده این گونه بدست می آید که در نظام حکومت اسلامی، بانکداری و نظام مالی بر اساس اصول شریعت اسلام طراحی شده است که مهم‌ترین ویژگی آن «حرمت ربا» و جایگزینی «عقود مشارکتی» (مانند مضاربه، مشارکت، و اجاره) به جای معاملات ربوی است. هدف این نظام، «توزیع عادلانه سود و زیان»، جلوگیری از استثمار، و تقویت رشد اقتصادی پایدار با رعایت اخلاق و مصالح اجتماعی است. قرآن کریم با تأکید بر ثبت دقیق معاملات (مانند آیه 282 سوره بقره) و نهی از ربا، قمار، و معاملات حرام، چارچوبی شفاف و اخلاق‌محور برای مبادلات اقتصادی ارائه می‌دهد. بنابراین، نظام بانکداری اسلامی نه‌تنها به دنبال حلّ مشکلات مالی است، بلکه به عنوان ابزاری برای تحقق عدالت اجتماعی و رشد معنوی افراد در جامعه عمل می‌کند.
زکات و مالیات‌های اسلامی
زکات به عنوان یکی از ارکان اقتصاد اسلامی، نقش مهمی در توزیع عادلانه ثروت دارد. آیه 60 سوره توبه: «إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاکِینِ وَالْعَامِلِینَ عَلَیْهَا...» زکات فقط به فقرا و مسکینان و متصدیان جمع‌آوری آن تعلق دارد...)
نقش زکات در اسلام و حکومت اسلامی، با توجه به این که اسلام به عنوان یک «آیین جامع» که تمام نیازمندی‌های مادی و معنوی در آن پیش بینی شده، و از همان عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله، با تأسیس حکومت همراه بود، و توجه خاصی به حمایت از محرومان و مبارزه با فاصله طبقاتی دارد، روشن می‌شود که نقش بیت المال، و زکات از مهمترین نقشهاست.
شک نیست که هر جامعه‌ای دارای افرادی از کار افتاده، بیمار، یتیمان بی‌سرپرست، معلولین، و امثال آنها می‌باشد که باید مورد حمایت قرار گیرند. و نیز برای حفظ موجودیت خود در برابر هجوم دشمن، نیاز به سربازان مجاهدی دارد که هزینه آنها از طرف حکومت پرداخت می‌شود.
به همین دلیل در اسلام مسأله زکات که در حقیقت یک نوع «مالیات بر درآمد و تولید» و «مالیات بر ثروت راکد» محسوب می‌شود، از اهمیت خاصی برخوردار است. [برگزیده تفسیر نمونه، ج2، ص220]
ممنوعیت احتکار و انحصار
اسلام با هرگونه احتکار و انحصارطلبی که منجر به اختلال در بازار شود، مبارزه می‌کند. «احتکار» نوعى مال اندوزى موقت است که به منظور رسیدن به ثروت هاى بیشتر صورت مى گیرد و براى سرمایه داران و صاحبان نقدینگى، که مى توانند به این وسیله در فرصتى کوتاه بدون زحمت زیاد به ثروت هاى هنگفت دست یابند، بسیار وسوسه انگیز است.[دائره المعارف فقه مقارن، ج 2، ص 430 ]
هم چنین منظور از احتکار ذخیره کردن مایحتاج عمومى در زمانى است که عرضه، نسبت به تقاضا کم باشد تا از این [همان، ص439]طریق افزایش قیمت حاصل شود و منظور از انحصار در چرخه تولید آن است که تولید یک کالاى مورد احتیاج عموم در اختیار فرد یا گروه خاصى قرار گیرد و منظور از انحصار در چرخه مصرف آن است که بازار مصرف کالاهاى مورد نیاز مردم در اختیار فرد یا گروه خاصى قرار بگیرد که تمام اینها مى تواند سبب افزایش قیمت به صورت کاذب شود.[همان، ص440]
از بعضى از احکام و آداب در نظام اقتصادى اسلام به دست مى آید که نباید شرایط به گونه اى تنظیم شود و فعالان اقتصادى به اندازه اى آزادى داشته باشند که بستر انحصار در تولید وعرضه کالا و خدمات فراهم شود، بدین معنا که تنها یک بنگاه یا فرد تولید کننده یا فروشنده کالا یا خدمت، تولید یا عرضه کالا و توزیع در بازار را در اختیار داشته باشد و دو عرصه تولید و عرضه، از رقابت سالم خارج شود.[دائره المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص251 ]
حال آنکه نظام توزیع ثروت و درآمد در اسلام به گونه اى شکل گرفته که در صورت اجراى آن، نیازهاى اساسى و حیاتى هر فرد به غذا، پوشاک، مسکن، آموزش و بهداشت تأمین مى گردد.[همان؛ ص338 ]
اقتصاد مقاومتی در اسلام
اصول اقتصاد مقاومتی ریشه در تعالیم اسلامی دارد. بر اساس آیات قرآنی داشتن اقتصاد مقاومتی همانند اقتصاد قوام‌بخش، ضروری و لازم جامعه اسلامی است. جامعه اسلامی نه تنها باید دارای اقتصادی سالم و شکوفا و قوام‌بخش باشد، بلکه باید دارای اقتصاد مقاومتی باشد که آن را از دشمنان حفظ کرده و اجازه ندهد تا جامعه در برابر دشمنان خوار شود.
قرآن بر ضرورت اقتصاد مقاومتی به اشکال گوناگون تاکید کرده است. از جمله مهم‌ترین آیاتی که می‌تواند این وجوب و ضرورت را بیان کند، آیه 28 سوره توبه است. خداوند در این آیه نه تنها نیازمندی اقتصادی جامعه اسلامی را عامل وابستگی جامعه و ذلت و خواری آن می‌داند بلکه قطع وابستگی اقتصادی به بیگانگان را مورد تشویق قرار داده و نسبت به کسانی که نگران اختلال نظام اقتصادی خود پس از قطع رابطه با مشرکان و دشمنان هستند، یادآور می‌شود که چنین امری نه‌تنها اختلالی بوجود نمی‌آورد بلکه باعث رونق اقتصادی و شکوفایی آن شده و رشد و پیشرفت اقتصاد ملی را سبب خواهد شد. خداوند می‌فرماید: یا ایها الذین آمنوا انما المشرکون نجس فلا یقربوا المسجد الحرام بعد عامهم هذا و ان خفتم عیله فسوف یغنیکم الله من فضله ان‌شاء ان‌الله علیم حکیم؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، حقیقت این است که مشرکان ناپاکند، پس نباید از سال آینده به مسجد‌الحرام نزدیک شوند، و اگر ]در این قطع رابطه[ از فقر بیمناکید، به زودی خدا - اگر بخواهد- شما را با فضل خویش بی‌نیاز می‌گرداند، که خدا، دانای حکیم است.
وقتی به این آیه نگاه می شود نگرانی برخی دیدگاه های دولتمردان می‌شویم. در حقیقت برخی از دولتمردان نگران آن هستند که عدم آمد و شد غربی‌ها که دشمنان قسم‌خورده کشور هستند، می‌تواند موجب فقر اقتصادی جامعه اسلامی شده و مردم از نظر اقتصادی با مشکل مواجه شوند. در حالی که آیه می‌فرماید پیش از آنکه دشمنان شما تهدید به تحریم کنند یا شما را تحریم نمایند شما پیشگام شوید و آنان را تحریم کنید تا با خوداتکایی و توکل به خداوند از فضل الهی بهره‌مند شوید. بی‌گمان خداوند به همه ریز و درشت زندگی شما عالم است و حکیمانه و خردمندانه حکم می‌کند و به شما دستور می‌دهد و این‌گونه، هدف‌های متعالی شما که همان غنای اقتصادی و استقلال است فراهم می‌آید.
نتیجه‌گیری
نظام اقتصادی اسلام با ترکیب اخلاق و اقتصاد، راهکاری جامع برای مشکلات اقتصادی عصر حاضر ارائه میدهد. این نظام با تأکید بر عدالت، مسئولیت اجتماعی و رعایت حقوق همه اقشار جامعه، میتواند الگویی مناسب برای حکومت اسلامی باشد.
حامد میرزاخان
عضو مجمع نمایندگان طلاب وفضلای حوزه علمیه قم