ایرانیان جهان - به گزارش سرویس فرهنگی تابناک، لشکر سفالی چین را باید در زمره شگفت‌انگیزترین اکتشافات باستان‌شناسی جهان دانست؛ میراثی سترگ که تجلی‌گر عظمت، هنر، فرهنگ و اقتدار چین در دوران سلطنت چین شی هوانگ، نخستین امپراتور چین متحد است. این اثر بی‌بدیل که بیش از دو هزار سال پیش خلق شد، نه تنها تصویری از ساختار نظامی و باورهای فرهنگی چین باستان را به نمایش می‌گذارد، بلکه بیانگر تحولات فناورانه و زیباشناختی عصر خویش است.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
مارس 1974، کشاورزان منطقه شی ‌آن در استان شان شی هنگام حفر چاه، به قطعاتی سفالی برخوردند که بی‌خبر از ماهیت تاریخی آن، سرآغاز یکی از بزرگ‌ترین اکتشافات تاریخ بشر بود. یانگ جی فا، یکی از این کشاورزان، زمانی که سر یک جنگجوی سفالی را از دل خاک بیرون آورد، نمی‌دانست که در برابر میراثی چند هزار ساله ایستاده است. این کشف، جامعه باستان‌شناسی چین و جهان را به خود معطوف کرد و به‌سرعت کاوش‌های گسترده‌ای برای بررسی ابعاد آن آغاز شد.
سرگذشت یانگ جی فا نیز در نوع خود جالب توجه است. وی در ابتدا تنها 30 یوان پاداش دریافت کرد و مورد بی‌مهری قرار گرفت، زیرا مردم روستا مجبور بودند خانه‌های خود را برای این کشف عظیم ترک کنند و او را مقصر می‌دانستند؛ اما در سال 1998، زمانی که بیل کلینتون، رئیس‌جمهور سابق ایالات متحده، طی بازدیدی رسمی از لشکر سفالی خواستار ملاقات با کاشف این اثر شد، نام یانگ دوباره مطرح گردید. وی که سواد کافی نداشت، هنگام امضای یادبود کلینتون، سه دایره کشید که بعدها به امضای نمادینش بدل شد. در پی این شهرت، او به‌عنوان راهنما در موزه لشکر سفالی مشغول به کار شد و از طریق امضا دادن و عکاسی با گردشگران، کسب درآمد کرد. او در سال‌های پایانی عمر خود از کار در موزه کناره گرفت و به زندگی روستایی خود بازگشت.
ساخت لشکر سفالی فرایندی دشوار و زمان‌بر بود که حدود 39 سال به طول انجامید. طی این پروژه عظیم، بالغ بر 700 هزار کارگر، شامل صنعتگران زبده، دهقانان و حتی زندانیان، تحت نظارت صدراعظم لی سی و ژنرال جانگ هان به کار گمارده شدند. تأمین هزینه‌های هنگفت این طرح از طریق مالیات کشاورزان، غنایم جنگی و تجارت تأمین می‌شد. شرایط کار طاقت‌فرسا و مجازات‌های سخت، فضای رعب‌انگیزی را برای کارگران رقم زده بود.
ریشه‌های این پروژه را باید در باورهای آیینی و سنت‌های تدفینی چین جست‌وجو کرد. پیش از دودمان چین، اشراف‌زادگان و فرمانروایان، به هنگام مرگ، خدمتکاران و سربازان خود را زنده به گور می‌کردند تا در زندگی پس از مرگ، همچنان در خدمتشان باشند. این رسم که در دودمان شانگ به اوج خود رسید، هزاران قربانی بر جای گذاشت. در دودمان جو نیز این آیین تا حدودی تعدیل شد، اما همچنان افرادی در مقابر دفن می‌شدند. چین شی هوانگ نیز در ابتدا قصد داشت این سنت را ادامه دهد، اما صدراعظم هشدار داد که این اقدام می‌تواند نارضایتی عمومی و شورش مردمی را در پی داشته باشد. ازاین‌رو، امپراتور تصمیم گرفت به جای قربانی کردن انسان‌ها، پیکره‌های سفالی را جایگزین آنان سازد؛ تصمیمی که نقطه عطفی در تحول آیین‌های تدفینی چین محسوب ‌شد.

پس از مرگ چین شی هوانگ، امپراتور چین آر شی که از افشای اسرار مقبره هراس داشت، تابوت پدرش را مخفیانه به درون آرامگاه منتقل کرد. سپس به بهانه اهدای پاداش، تمامی کارگرانی را که در ساخت آرامگاه مشارکت داشتند، به درون آن فراخواند و درهای مقبره را بر روی آنان بست تا راز این سازه برای همیشه مدفون بماند. از میان هزاران کارگر، تنها یک نفر که مسئول ساخت سیستم آبراه‌های مقبره بود، موفق به فرار شد. او بعدها در همان حوالی به فروش ظروف سفالی پرداخت و به دلیل سبک خاص آثارش، شهرت فراوانی یافت.
حفاری‌های باستان‌شناسی شواهدی ارائه داده که نشان می‌دهد برخی اسکلت‌های کشف‌شده در محل، دارای ویژگی‌های ژنتیکی غیرچینی است و به مردم ایران یا آسیای میانه تعلق دارد. این موضوع، ارتباط احتمالی پروژه لشکر سفالی با مسیرهای تجاری جاده ابریشم را تقویت می‌کند و ابعاد تازه‌ای از تبادلات فرهنگی و تجاری آن دوران را به نمایش می‌گذارد.
مجموعه لشکر سفالی در سه گودال اصلی، به مساحت بیش از 20 هزار متر مربع گسترده شده و در آرایشی شگفت‌انگیز، بیش از 8000 جنگجو، 600 اسب، ارابه‌های برنزی و هزاران سلاح را در خود جای داده است. این گودال‌ها به نحوی چیده شده‌اند که از نمای بالا، نویسه چینی پین (品) را تداعی می‌کنند؛ ساختاری که نمادی از نظم و استراتژی در چین باستان است.
- گودال نخست، که با مساحتی حدود 13 هزار متر مربع بزرگ‌ترین بخش این مجموعه محسوب می‌شود، هزاران سرباز سفالی، اسب و 40 ارابه جنگی را در خود جای داده و تجسمی از آرایش جنگی ارتش امپراتوری را به نمایش می‌گذارد.
- گودال دوم، با وسعت 6000 متر مربع، پیچیده‌ترین ترکیب نظامی را در خود دارد و شامل دسته‌های کمان‌دار، سواره‌نظام و یگان‌های مخصوص است. هنری کیسینجر، دیپلمات مشهور آمریکایی، پس از بازدید از این گودال اذعان داشت که سطح نظامی امپراتوری چین، 300 سال از روم باستان پیشرفته‌تر بوده است.
- گودال سوم، که کوچک‌ترین بخش این مجموعه با 520 متر مربع وسعت است، محل استقرار افسران عالی‌رتبه و فرماندهان نظامی بوده و شواهدی از آیین‌های مذهبی و تصمیم‌گیری‌های نظامی در آن به دست آمده است.
کاوش‌های اخیر، وجود گودال چهارمی را نیز آشکار ساخته‌اند که به‌صورت نیمه‌کاره رها شده است. باستان‌شناسان بر این باورند که در اثر شورش کشاورزان، عملیات ساخت آن متوقف شده است.
بین هزاران جنگجوی سفالی، گروهی فاقد زره‌ هستند که در اسناد تاریخی با عنوان «جوخه‌های فدایی» شناخته می‌شوند. این نیروهای پیشرو در صف مقدم نبرد قرار می‌گرفتند و مسیر را برای ارتش اصلی هموار می‌ساختند. اعضای این گروه از میان محکومان، بردگان یا افرادی با انگیزه انتقام‌گیری شخصی گزینش می‌شدند.
یکی از جالب‌ترین یافته‌ها در این لشکر، مجسمه‌ای با چهره سبزرنگ است. در ابتدا، باستان‌شناسان این تغییر رنگ را ناشی از واکنش‌های شیمیایی در خاک دانستند؛ اما مطالعات دقیق‌تر نشان داد که این رنگ‌آمیزی تعمدی بوده است، چرا که سایر مجسمه‌ها دستخوش چنین دگرگونی نشده‌اند. برخی گمان می‌کنند که او وو شی، کاهن نظامی، یا نُوا، کشیش جنگی، است. گروهی دیگر احتمال داده‌اند که وی نیرویی بیگانه در ارتش چین بوده است. همچنین فرضیه‌ای مطرح است که رنگ سبز، به قصد ایجاد رعب و وحشت در سپاهیان دشمن به کار رفته است.
مجسمه‌های لشکر سفالی توسط استادکاران محلی و صنعتگران سلطنتی ساخته شده‌اند. بررسی‌های انجام‌شده، نام حدود 80 صنعتگر را بر روی برخی از این آثار آشکار کرده است. جنس این مجسمه‌ها از خاک رس ترکیب‌شده با شن و ماسه سیلیسی است که میزان بالای آهن موجود در آن، پایداری و حفظ ساختار را طی بیش از دو هزار سال تضمین کرده است. کشف بقایای رنگ‌های آبی، قرمز، سبز و بنفش بر سطح این مجسمه‌ها نیز نشان می‌دهد که آن‌ها در ابتدا به‌صورت رنگی و زنده‌تر از ظاهر امروزی خود ساخته شده بودند.

خلاف آنچه در اثر کلاسیک شی جی نوشته سی ما چیان ذکر شده و رنگ سیاه را به‌عنوان نماد دودمان چین معرفی کرده است، مطالعات علمی نشان داده‌اند که جنگجویان سفالی در اصل به رنگ‌های متنوعی همچون قرمز، سبز، آبی، بنفش، سفید، سیاه و قهوه‌ای منقوش بوده‌اند. در این میان، برخی ترکیبات رنگی خاص مانند «آبی چینی» و «بنفش چینی» هنوز به‌طور کامل رمزگشایی نشده‌اند، اما شواهد حاکی از آن است که این رنگدانه‌ها از ترکیبات نادری نظیر سیلیکات مس و باریم تهیه شده‌اند.
این مجسمه‌ها ابتدا به‌صورت قطعات جداگانه (سر، دست‌ها و پاها) قالب‌گیری می‌شدند و سپس این اجزا را به یکدیگر متصل می‌کردند و جزئیات چهره، موها و لباس‌ها را با دقت بالا و به‌صورت دستی تراش می‌دادند. به همین دلیل، هیچ دو مجسمه‌ای شبیه به یکدیگر نیستند و هر جنگجو چهره‌ای منحصربه‌فرد دارد. برخی از این پیکره‌ها نشانه‌هایی از قومیت‌های گوناگون را در خود دارند که بیانگر تنوع قومی ارتش امپراتوری چین است. اغلب سربازان به لحاظ کالبدشناختی، دارای پلک‌های تکی هستند که به‌منظور القای صلابت و اقتدار نظامی طراحی شده‌اند. وزن هر یک از آن‌ها بین 120 تا 200 کیلوگرم متغیر است و ارتفاع حدود 1.8 متر برآورد می‌شود، هرچند نمونه‌هایی با ارتفاع 2.03 متر نیز شناسایی شده است. این در حالی است که میانگین قد مردم چین در دوران سلطنت چین شی هوانگ، حدود 1.65 متر بوده است.
لشکر سفالی چین، نه‌تنها یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای هنری و معماری تاریخ بشر است، بلکه گنجینه‌ای از شگردهای پیچیده سفالگری، سبک‌های مجسمه‌سازی و نمادی از شکوه هنرهای تجسمی چین باستان به شمار می‌آید. دقت و مهارت در ساخت این مجسمه‌ها نشان‌دهنده سطح بالای صنعتگری در دوران امپراتوری چین شی هوانگ است. هر یک از این جنگجویان، با چهره‌ای منحصر‌به‌فرد، هیبتی رعب‌انگیز و جزئیاتی خارق‌العاده در زره، لباس و آرایش مو، بازتابی از واقعیت‌های اجتماعی، فرهنگی و نظامی آن دوران به شمار می‌روند.
به همان میزان که این پروژه از حیث دقت هنری و پیچیدگی فنی دارای اهمیتی بی‌بدیل است، بیرون ‌آوردن این آثار از دل خاک نیز چالش‌های بی‌شماری را در پی داشته است. فرآیند مرمت هر مجسمه، بسته به میزان آسیب‌دیدگی، ممکن است بین یک الی سه ماه به طول انجامد، درحالی‌که بازسازی قطعات مفقودشده گاه مستلزم صرف زمانی بالغ بر چهار سال است. یکی از معضلات اساسی در این فرآیند، زوال سریع رنگ‌های باستانی است؛ به‌گونه‌ای که مجسمه‌ها پس از تماس با هوا و رطوبت، ظرف چند ساعت به رنگ خاکستری درمی‌آیند. برای مقابله با این پدیده، روش‌هایی چون تثبیت رنگ با پلی‌اتیلن گلیکول و اشعه الکترونی مورد استفاده قرار گرفته است. امروزه، با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین نظیر اسکن مادون‌قرمز، اسکن سه‌بعدی و فتوگرامتری و همچنین شگردهایی چون پوشش‌دهی با سیلیکون، تلاش‌هایی در جهت جلوگیری از تخریب بیشتر این آثار صورت می‌پذیرد.

عوامل متعددی همچون گذر زمان، نوسانات دمایی، رطوبت بالا و فعالیت‌های لرزه‌ای، موجبات فرسایش و ترک‌خوردگی سفال‌ها را فراهم آورده‌اند. افزون‌بر این، حفاری‌های غیرمجاز، سرقت آثار تاریخی و هجوم بی‌رویه گردشگران، روند تخریب را تسریع کرده‌اند. این نگرانی‌ها در حالی است که کاوش‌های باستان‌شناسی این محوطه که مساحتی معادل 78 شهر ممنوعه دارد، هنوز به‌طور کامل به انجام نرسیده است.
تحقیقات علمی و کاوش‌های اخیر حاکی از آن است که آرامگاه چین شی هوانگ ساختاری فراتر از یک مقبره سلطنتی داشته و به‌گونه‌ای طراحی شده است که اسرار زیادی را در خود پنهان دارد. نقشه‌برداری‌های زمین‌شناسی با استفاده از اسکن‌های مادون‌قرمز و مغناطیسی نشان داده که این مقبره دارای تالارهای مخفی، سیستم‌های پیچیده آبراهی و دیوارهایی با ارتفاعی بالغ بر 17 متر است. یکی از یافته‌های شگفت‌انگیز، کشف سطوح بالای جیوه در خاک اطراف مقبره است که براساس اسناد تاریخی، در طراحی آن رودخانه‌هایی از جیوه قرار دارد تا هرگونه ورود غیرمجاز را ناممکن سازد. پژوهشگران بر این باورند که سطح بالای جیوه، در کنار سیستم معماری هرمی‌شکل و چندلایه مقبره، نشان از باورهای کیمیاگری امپراتور چین دارد که در پی یافتن اکسیر جاودانگی بود.
با پیشرفت فناوری، محققان توانسته‌اند از شگردهای نوین نظیر چاپ سه‌بعدی، مدل‌سازی هوشمند، طیف‌سنجی فلورسانس پرتو ایکس برای تحلیل، بازسازی و حفظ جنگجویان سفالی بهره گیرند. به‌عنوان نمونه، ارابه‌ برنزی کشف‌شده در سال 1980 با بیش از 3000 قطعه شکسته، به کمک این فناوری‌ها ترمیم شده است. همچنین، لایه محافظ کرومی که بر روی سلاح‌های برنزی این لشکر وجود دارد، نمونه‌ای از دانش پیشرفته متالورژی در دوران باستان است که تا قرن بیستم در علم مدرن ناشناخته بود.
تکنولوژی واقعیت مجازی و واقعیت افزوده نیز به کمک پژوهشگران آمده تا مدل‌های هوشمندی از این آثار را برای مطالعه و نمایش عمومی بازآفرینی کنند. پروژه‌های فرهنگی نظیر «شب عجیب لشکر سفالی» که با بهره‌گیری از واقعیت افزوده، واقعیت مجازی و هوش مصنوعی اجرا شده، پیوندی میان تاریخ کهن و فناوری مدرن است. در حوزه بازنمایی‌های بصری مرتبط با جنگجویان سفالی، می‌توان به مستند «رازهای جنگجویان سفالی» که توسط شبکه نتفلیکس تولید شده، انیمیشن «شهر جنگجویان سفالی» محصول سال 2021، و نمایشی فولکلور اشاره کرد که در سال 1984 و به نوشته پنگ شیو ون، به اجرا درآمد.
لشکر سفالی از دیرباز با افسانه‌ها و باورهای محلی گره خورده است. برخی از بومیان منطقه معتقدند که جنگجویان سفالی، شب‌ها زنده می‌‌شوند و به امپراتور ادای احترام می‌کنند. نگهبانان موزه نیز از شنیدن صداهای نامأنوس و پژواک‌های عجیب درون مقبره سخن گفته‌اند که برخی آن را به ساختار آکوستیکی مقبره و برخی دیگر به نفرین باستانی نسبت می‌دهند.
اعتقاد چین شی هوانگ به جاودانگی، این احتمال را به وجود می‌آورد لشکر سفالی حاوی پیام‌های رمزی پیرامون کیمیاگری و اکسیر حیات باشد. شماری از پژوهشگران بر این باورند که این مجموعه، تنها بخشی از شهری زیرزمینی با ابعادی به‌مراتب عظیم‌تر است. نظریه دیگری نیز بیان می‌دارد که این سازه در طول چندین نسل و به دستور چندین امپراتور ساخته شده است، چرا که در بخش‌های مختلف آن، تفاوت‌هایی در سبک و شگردهای سفالگری به چشم می‌خورد.

نکته‌ای دیگر که بر جنبه رازآلود این محوطه باستانی افزوده، سرنوشت نامساعد بسیاری از باستان‌شناسان و متخصصانی است که در پروژه کاوش این لشکر سفالی مشارکت داشته‌اند. شماری از آنان با مشکلات مالی و خانوادگی مواجه شده و گروهی دیگر به دلایلی نامعلوم جان خود را از دست داده‌اند. از همین رو، مردم محلی خیال می‌کنند که مقبره چین شی هوانگ دستخوش نفرینی دیرینه است و کشف این جنگجویان سفالی، نیروهای شریر را از حبس ابدی رهایی بخشیده است.
داستانی دیگر روایت می‌کند که هنگام حمله شیانگ یو به آرامگاه، یک پرنده طلایی از مقبره بیرون آمد و به‌سوی جنوب پرواز کرد. بعدها، یک مقام حکومتی به نام جانگ هان ادعا کرد که این پرنده را دیده است. پژوهشگران معتقدند که این پرنده، درواقع یک دستگاه پروازی مکانیکی بوده که براساس طرح‌های مهندس افسانه‌ای چین، لو بان، ساخته شده است.
لشکر سفالی چین، به‌عنوان نخستین میراث جهانی این کشور که در سال 1987 در فهرست یونسکو ثبت شد، همچنان یکی از مهم‌ترین نمادهای قدرت، هنر و تمدن چین باستان است. این کشف چنان تأثیر عمیقی در عرصه جهانی داشت که تاکنون 49 کشور جهان، از جمله فرانسه، آلمان، آمریکا و بریتانیا، نمایشگاه‌هایی ویژه از این مجموعه برگزار کرده‌اند.
به‌عنوان نمونه، نمایشگاه لشکر سفالی در موزه بریتانیا در سال 2007 با بیش از 850 هزار بازدیدکننده، یکی از پربیننده‌ترین نمایشگاه‌های تاریخ این موزه شد. از سوی دیگر، همکاری‌های علمی و فرهنگی میان چین و کشورهای دیگر برای حفاظت و بازسازی این آثار، نشان از جایگاه این میراث در دیپلماسی فرهنگی دارد. یکی از مهم‌ترین همکاری‌ها، مشارکت چین و فرانسه در بازسازی آثار باستانی پس از آتش‌سوزی کلیسای نوتردام پاریس بود که طی آن، شگردهای مرمتی لشکر سفالی نیز مورد استفاده قرار گرفت.
لشکر سفالی چین را می‌توان با آرامگاه‌های بزرگ تاریخی، همچون اهرام مصر، مقایسه کرد. همان‌گونه که مصریان باستان اعتقاد داشتند که فرعون در جهان پس از مرگ به بدن مومیایی‌شده خود بازمی‌گردد و بدین‌منظور، اشیای گران‌بها و خادمانش را در کنار او دفن می‌کردند، چینی‌ها نیز اعتقاد داشتند که امپراتورشان در سرای دیگر به محافظان وفادار نیاز دارد. ازاین‌رو، به‌جای زنده‌به‌گور کردن سربازان واقعی، لشکری سفالی آفریدند تا در کنار امپراتور باشند.

این آثار شگرف، با جزئیاتی حیرت‌انگیز، نه‌تنها تجلی‌گر روحیه جنگاوری و تشکیلات نظامی دوران چین شی هوانگ هستند، بلکه از منظر فرهنگی و تاریخی، الگویی بی‌بدیل از تمدن باستانی چین محسوب می‌شوند. چنان‌که ژاک شیراک، رئیس‌جمهور سابق فرانسه، درخصوص این مجموعه بی‌همتا گفته است: «هفت شگفتی در جهان وجود دارد، اما لشکر سفالی را می‌توان هشتمین شگفتی جهان نامید. اگر کسی اهرام را نبیند، مصر را ندیده، و اگر لشکر سفالی را نبیند، گویی چین را ندیده است.»
آنچه این اکتشاف را بیش از پیش قابل ‌تأمل می‌سازد، تصادفی ‌بودن آن است. نکته جالب ‌توجه اینکه این کشف درست در پایان انقلاب فرهنگی چین رخ داد؛ دوره‌ای آشفته که در آن بسیاری از میراث تاریخی نابود شدند. برای نمونه، در سال 1969، گاردهای سرخ مائو، مقبره امپراتور وان لی از دودمان مینگ را غارت کرده و بقایای اجساد سلطنتی را از میان بردند. بدین‌ ترتیب، اگر این کشف چند سال زودتر صورت می‌گرفت، به‌طبع جنگجویان سفالی نیز در خطر نابودی و فراموشی قرار می‌گرفتند. این میراث اسرارآمیز همچنان گنجینه‌های بسیاری را در دل خاک نهفته دارد که به مرور با پیشرفت علم و فناوری، پرده از راز‌های آن برداشته خواهد شد.
منابع
1. https://www.xinhuanet.com/politics/2019-08/27/c_1124925942.htm
2. https://www.chinanews.com.cn/cul/2021/02-19/9414333.shtml
3. https://news.cctv.com/2023/01/12/ARTIJimRdRb1cjnONTcZ31fC230112.shtml
4. https://www.lifeweek.com.cn/article/110836
5. https://baike.baidu.com/item/%E5%85%B5%E9%A9%AC%E4%BF%91/60649
نویسندگان: زهراسادات میرصفیان و زهرا غفوری