بزرگنمايي:

ایرانیان جهان - به گزارش میز نفت، در امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران چندین طرح پالایشگاه صادراتی در دست مذاکره و ارزیابی قرار داشت، ولی مدیران بین‌الملل نفت ساخت پالایشگاه صادراتی در ایران توسط شل و شرکای دیگر را در دسترس‌تر ارزیابی کردند و بعدازآن روی ژاپن متمرکز شدند و شراکت با شل در شرق آمریکا را هم در اولویت سوم قرار دادند.
مذاکرات برای 3 پالایشگاه
در بهار 1974، مجموع مذاکرات ایران با گروه‌های آمریکایی و شل با این تصمیم آغاز شد که مطالعات برای سه ظرفیت 150، 250 و 500 هزار بشکه در بوشهر، بندرعباس و آبادان در دستور اجرا قرار بگیرد لذا مقرر شد شرکت مهندسی پارسونز همراه با شرکت مهندسین مشاور پروین و گرتس که هر دو از شرکت‌های معتبر آمریکایی در حوزه مهندسی بودند این مطالعات را آغاز کنند.
با یک‌فاصله زمانی کوتاه از این تصمیم، ژاپنی‌ها هم از علاقه خود برای احداث پالایشگاه صادراتی در ایران خبر دادند و ناکاسوئه وزیر صنایع و تجارت بین‌المللی ژاپن به ایران آمد و با منوچهر اقبال، مدیرعامل وقت شرکت ملی نفت دیدار و گفت‌وگو کرد.
وی در آن دیدار اعلام کرد که این طرح در ژاپن به‌عنوان طرح ملی شناخته‌ و برای آن‌ یک میلیارد دلار کنار گذاشته ‌شده است. با این تصمیم ژاپن کارهای مقدماتی در امور بین‌الملل در دو کانال واشنگتن و توکیو دنبال شد و اندکی بعد نتیجه مطالعات نشان داد بوشهر بهترین و اقتصادی‌ترین محل برای احداث این پالایشگاه‌هاست و بعدازآن شهرهای بندرعباس و آبادان.
الگوی پالایشی برای ژاپن الگویی بود که بیشترین خروجی‌اش فرآورد‌ه‌ای میان تقطیر بود و الگوی پالایش آمریکا بیشتر روی بنزین موتور بود. حجم سرمایه‌گذاری برای یک پالایشگاه 500 هزار بشکه‌ای نیز بین 5/2 تا 3 میلیارد دلار پیش‌بینی شد.
بعدازاین مطالعات بود که 7 شرکت آمریکایی از سرمایه‌گذاری کنار کشیدند تا ایران و شل به‌تنهایی این پروژه را به‌پیش ببرند. دکتر محمدعلی موحد مدیر حقوقی شرکت ملی نفت ایران پس از 6 ماه از توافق ایران و شل، قرارداد بسیار جامعی شامل پالایشگاه صادراتی ایران و همچنین طرح ایران برای سرمایه‌گذاری در پالایشگاه شل در شرق آمریکا آماده کرد و آن را به شل آمریکا ارائه داد.
یک توافق پالایشی
درباره پالایشگاه صادراتی ایران، نهایتاً توافق شد تا این پالایشگاه با سرمایه‌گذاری 5/1 میلیارد دلار و با ظرفیت 250 هزار بشکه در بوشهر ساخته شود و بنزین تولیدی در شرق آمریکا نیز با لوگوی مشترک شرکت ملی نفت و شرکت شل آمریکا در یک هزار پمپ‌بنزین عرضه شود.
بر اساس نسخه اولیه قرارداد، سهم سرمایه‌گذاری ایران از محل مشارکت در عملیات پالایش و توزیع در آمریکا در مدت ده سال از درآمد عملیات فروش فرآورده‌های نفتی پرداخت می‌شد. این موضوع علاوه بر محموله‌های روزانه 360 هزار بشکه‌ای بود که ایران تعهد کرده به آمریکا ارسال کند. به‌طورکلی ایران با تأمین خوراک دو پالایشگاه در ایران و آمریکا مجموعاً 610 هزار بشکه بازار جدید در ایالات‌متحده ایجاد می‌کرد که موفقیت بزرگی بود.
چالش های احداث پالایشگاه نفت در بوشهر
اما در ادامه کار مشخص شد احداث پالایشگاه در بوشهر با سه چالش اصلی مواجه است. اولین مشکل، بحث زمین بود. با توجه به نزدیکی بندر بوشهر به مناطق نفت‌خیز و عبور لوله‌های صادراتی از آن منطقه، هم شل و هم شرکت ملی نفت ایران علاقه‌مند بودند پالایشگاه 250 هزار بشکه‌ای در این بندر ساخته شود.
شاه هم دستور داده بود همه پالایشگاه‌‌های صادراتی در بوشهر جانمایی شود زیرا قرار بود بوشهر به قطب صنعتی کشور تبدیل شود؛ مسئولیت این استان و امور سرمایه‌گذاری هم به‌طور کامل در اختیار وزارت صنایع قرار داشت، هم‌زمان سازمان انرژی اتمی هم برای ساخت نیروگاه اتمی در حال انتخاب زمین بود و علی‌اکبر اعتماد وزیر مشاور در امور انرژی اتمی اعلام کرده بود ابتدا باید تکلیف زمین نیروگاه اتمی مشخص شود تا
پس‌ازآن و با لحاظ کردن مقررات ایمنی و امنیتی، سایر زمین‌ها تعیین تکلیف شود. بر این اساس اگر زمین نیروگاه اتمی مشخص می‌شد محوطه‌ای به شعاع 50 کیلومتر «منطقه ایمنی» نیروگاه قرار می‌گرفت و سکونت و کار در آن پیرو مقررات خاصی بود. بر مبنای این مقررات:
- محور اول به شعاع 20 کیلومتر کاملاً ممنوع، حفاظت‌شده و بدون سکنه و تأسیسات.
- محور دوم در فاصله محور اول و شعاع 35 کیلومتری برای تأسیساتی بکار برده می‌شد که تخلیه ساکنان فوری و امکان‌پذیر باشد.
- محور سوم در فاصله محور دوم شعاع 50 کیلومتری برای تأسیساتی بکار برده خواهد شد که تخلیه ساکنان و تعطیل فوری عملیات در 24 ساعت قابل انجام باشد.
ورود یکی از نزدیکان فرح پهلوی و بازی خراب کنی عربستان
از طرف دیگر هم کامران دیبا، یکی از اقوام فرح پهلوی نیز طرح‌های بلند پروازانه خود را ارائه کرده و خود را ارجح‌تر از این پالایشگاه می‌دانست. همه این موانع، بن‌بست بزرگی را در برابر این پروژه به وجود آورده بود.
اما مشکل دوم، عربستان بود. شرکت شل آمریکا در همان اوایل کار خود با شرکت ملی نفت، به ایران اطلاع داده بود طرح مشابهی را با عربستان به‌پیش می‌برد، اما بجای بنزین موتور روی سایر فرآورده‌های صنعتی وارد مذاکره شده است. لذا از سوی ایران چندان مهم گرفته نشد،ولی کارشناسان امور بین‌الملل هشدار می‌دادند در صورت تعلل ایران در آماده‌سازی شرایط برای ساخت این پالایشگاه، شل عربستان را برای همکاری انتخاب خواهد کرد.
سرانجام هیئت‌مدیره شرکت ملی نفت طی مصوبه‌ای 200 هزار دلار اعتبار برای این مهم اختصاص داد تا برخی امور مقدماتی را به‌پیش ببرد و شل آمریکا را برای ادامه مسیر طراحی‌شده ترغیب شود. این اقدام با استقبال شل همراه شد ولی به دلیل اختلافات درونی در مدیریت امور بین‌الملل و اختلافات مدیران این اداره، اقدام خاصی انجام نشد.
مشکل سوم چه بود؟
اما مشکل سوم؛ تأمین منابع مالی برای سرمایه‌گذاری در این پروژه بسیار دردسرساز شده بود. سازمان برنامه‌وبودجه و نه بانک مرکزی با شرکت ملی نفت همکاری نمی‌کردند و عدم تحقق درآمدهای ارزی کشور را دلیلی بر عدم همکاری ذکر می‌کردند.
بانک مرکزی ایران به شرکت ملی نفت وعده داد می‌تواند اعتبار موردنیاز را از طریق استقراض خارجی تأمین کند ولی این وعده هم هیچ‌گاه عملی نشد. این در حالی بود که ایران در همان سال‌ها مبالغ هنگفتی را به‌عنوان وام و حتی هدیه به کشورهای فرانسه، آلمان، سوئیس، مصر و انگلستان اهدا کرده بود.
در چنین شرایطی عربستان پروژه خود را با سرعت به‌پیش برد و مدیران شل بجای تهران، بیشتر در ظهران به سر می‌بردند. درنهایت امور بین‌الملل با درک این خطر قرارداد نهایی را با شرکت شل آمریکا به امضا رساند و قرار شد شل آمریکا این قرارداد را در هیئت‌مدیره خود مطرح کرده و پس از تصویب آن، به تصویب هیئت‌مدیره شرکت ملی نفت ایران برسد. به فاصله دو هفته از امضای قرارداد، شل آمریکا در تلکسی اعلام کرد علاقه‌ای به سرمایه‌گذاری در این پروژه ندارد تا همه تلاش‌های امور بین‌الملل به شکست ختم شود.
پروژه ایران و ژاپن هم به همین سرنوشت دچار شد تا همه پروژه‌های پالایشگاه‌های صادراتی به سرنوشت مشابهی دچار شوند. با توجه به اینکه بخش اعظمی از فروش نفت ایران به کنسرسیوم اختصاص داشت، امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران به دنبال همکاری‌های پالایشی برای فروش نفت بود، زیرا بازار دیگری برای خود نداشت. به بیان ساده‌تر امور بین‌الملل شرکت ملی نفت در دهه 50 روی مکانیسم معامله‌ای دست گذاشت که از دهه 40 به دنبال آن بود ولی مشکلات پیش‌آمده و عدم همکاری دولت دراین‌باره بیشتر برنامه‌های این اداره را عقیم گذاشت.
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران که مصادف با سال 1979 بود، قرارداد ایران و کنسرسیوم به‌خودی‌خود باطل شد و مذاکرات شرکت‌های عضو کنسرسیوم با شرکت ملی نفت جهت ادامه همکاری فروش نفت به شکل سابق بی‌نتیجه ماند تا از سال 58 به بعد، امور بین‌الملل شرکت ملی نفت برای نخستین بار فروشنده همه تولیدات خود و بازاریابی شود.
منبع: کتاب ناگفته های فروش نفت | نویسنده: وحید حاجی پور