بزرگنمايي:

ایرانیان جهان - آدم‌ها خسته شده‌اند از گفتن، از شمردن بحران‌ها و مقایسه عدد و رقم‌ها با هفته قبل و ماه قبل و سال قبل، آمارها و نمودارها هم انگار خسته‌اند و سر به زیر. هر‌چند تمام این اعداد حالا دیگر انقدر محسوس و ملموس است که نیازی به اثبات و حساب و کتاب ندارد. بحران اقتصاد مغز استخوان‌مان را لمس کرده است.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
در این میان آنچه آب رفته و کوچک شده، سفره‌ها و سبدها و چنته‌های خالی یک یک ماست. مایی که حالا دیگر حالمان خوش نیست، چه باور کنی چه نکنی. آمارهای سفر هم در سال‌های اخیر مثل آمار بخش‌های دیگر یک زندگی معمولی آب رفته و نمودارهایش سر به زیرند. این مساله چند بعدی است و تنها معنای حذف یک تجربه از لیست هزینه‌های خانواده را ندارد. حذف سفر علاوه بر اینکه معنای کاهش منابع مالی خانواده‌ها و افزایش هزینه مایحتاج ضروری را دارد، به معنای رکود گردشگری داخلی و از سویی با نگاهی بلندمدت و اجتماعی به معنای انباشت فشارهای روحی و روانی در بطن جامعه است.
سفر تنها فرصت تفریح و تفرج نیست، که مجالی است برای نفس کشیدن و رهایی از فشارهای روزمره و بعد بازگشتن به زندگی. حذف آن از سبد خانواده‌ها در کنار نشانه‌ها و تبعات اقتصادی، پیامدهای اجتماعی هم دارد که چندان مورد توجه نیست و در مورد آن صحبت نمی‌شود.
کاهش 50 تا 60 درصدی سفر در نوروز 1404 فعالان بخش گردشگری مدتی است در خصوص وضعیت سفر در پیک سفرهای نوروزی و تابستانی ابراز نگرانی می‌کنند، آمارهای رسمی و پژوهش‌های انجام شده هم این نگرانی را تایید می‌کند. «امیرپویان رفیعی‌شاد» رییس هیات‌مدیره انجمن صنفی دفاتر مسافرتی استان تهران در خصوص وضعیت سفر در نوروز پیشِ‌رو به «اعتماد» می‌گوید: «شرایط اقتصادی و وضعیت معیشتی مردم مناسب نیست و متأسفانه این موضوع باعث شده اقبال مردم نسبت به سفر بسیار کمرنگ شود. در گردشگری داخلی، تأثیرات مثبت و منفی این مولفه می‌تواند روی مقاصد و جوامع میزبان دیده شود. در شرایطی که جامعه با مشکلات اقتصادی مواجه است، طبیعی است که گردشگری اولویت چندم مردم باشد. معمولا ابتدا مایحتاج ضروری، تأمین می‌شود و اگر چیزی در نهایت باقی بماند، به تفریح و سفر اختصاص پیدا می‌کند. در چند سال اخیر افزایش هزینه‌ مایحتاج روزانه به حدی بوده که درآمد مردم حتی کفاف هزینه‌های ضروری را هم نمی‌دهد - البته منظور ما عامه مردم است و در مورد یک قشر خاص صحبت نمی‌کنیم- مسلم است که این شرایط بر گردشگری تأثیر منفی دارد. در سفرهای خارجی هم رکوردشکنی نرخ دلار و یورو باعث شده اقبال زیادی نسبت به سفرهای خروجی وجود نداشته باشد.»
 رفیعی شاد به شکل‌گیری فرهنگ سفر در اوایل دهه نود اشاره کرده و می‌گوید: «در دهه گذشته، سفر و گردشگری به گونه‌ای جا افتاده بود که حتی افراد متوسط رو به پایین هم می‌توانستند سفرهای خارجی به کشورهای نزدیک داشته باشند. اما حالا که برخی کشورها برای ورود گردشگران شرط همراه داشتن مبلغ روزانه‌ای حدود صد دلار تعیین می‌کنند. یک خانواده پنج‌نفری برای یک سفر چند روزه باید حدود سه هزار دلار همراه داشته باشد تا در هنگام ورود به آن کشور دچار چالش نشود. این مبلغ چیزی حدود سیصد میلیون تومان است که تامین آن برای اقشار متوسط و حتی بخشی از مرفهین هم امکانپذیر نیست.» او در خصوص نوروز امسال و پیش‌بینی وضعیت سفر می‌گوید: «نمی‌توانیم پیش‌بینی دقیقی داشته باشیم، اما شواهد و آمارهای اولیه از دفاتر خدمات مسافرتی حکایت از کاهش چشمگیر سفر دارد. اقبال نسبت به سال‌های گذشته بسیار کمتر است، اما چون هنوز سفرها به اتمام نرسیده، نمی‌توانیم به‌طور دقیق عدد و رقمی اعلام کنیم. احتمال بالایی وجود دارد که با کاهش 50 تا 60 درصدی سفرها در نوروز 1404 روبه‌رو باشیم.»
کاهش توان سفر کردن مرکز آمار ایران در هفته‌های اخیر بر مبنای نتایج طرح آمارگیری از گردشگران ملی گزارشی منتشر کرده است که بیانگر وضعیت سفر بین ایرانیان است. این آمار به روشنی مشخص می‌کند که در یک دهه اخیر معیشت و مسائل اقتصادی چه تاثیری بر کمیت و کیفیت سفر ایرانیان داشته است. «ارشک مسائلی» عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در گفت‌وگو با «اعتماد» با تحلیل شرایط گردشگری ایران، مروری هم به این آمار داشت و آن را در بازه زمانی هشت‌ساله بررسی کرده و معتقد است: «آسیب‌هایی که حوزه گردشگری به‌طور کلی متحمل می‌شود، می‌تواند در چند سطح طبقه‌بندی شود: کشوری، منطقه‌ای و بین‌المللی. هر یک از این سطوح دارای ابعاد مختلفی است که باید به‌طور جداگانه مورد بررسی قرار گیرد. بخشی از این آسیب‌ها ناشی از شوک‌هایی است که به گردشگری وارد می‌شود و ریشه در ماهیت چندبخشی و چندمعیاری این صنعت دارد. یکی از این شوک‌ها می‌توانند ناشی از جنگ باشند. کشورهایی که در آنها عملیات تروریستی اتفاق می‌افتد هم با چنین مشکلاتی مواجه می‌شوند. همچنین، همه‌گیری بیماری‌ها نیز تأثیرات گسترده‌ای بر گردشگری دارد که در همه‌گیری کرونا تمام کشورها آن را تجربه کردند، اما به‌طور مثال همه‌گیری ابولا تنها برخی کشورها را متأثر کرد.»
بیشتر بخوانید: پرتره اقتصاد ایران در سال 1404؛ همه چالش‌های بازار ارز، طلا و سکه، مسکن و بورس در سال آینده/ ایران با بحران‌های اقتصادی چه کند؟
او در ادامه به عوامل بین‌المللی و اتفاقات دیگر در هشت سال اخیر اشاره کرده و معتقد است تاثیر این عوامل از سال 2017 در ایران بیشتر شده و مجموع این اتفاقات بر درآمد سرانه و قدرت خرید مردم هم اثر مستقیم داشته است: «بر اساس آمارهای رسمی اعلام‌شده در بهار 1403، حدود 52.4 درصد از افراد یا خانوارها به سفر رفته‌اند. اگر به هشت سال قبل، یعنی ابتدای دوره تشدید مجدد تحریم‌ها بازگردیم، این عدد 69 درصد بود. یعنی در این هشت سال، 17 درصد از خانوارهای ایرانی که به سفر می‌رفتند، از سفر رفتن انصراف داده‌اند. بر اساس همین آمار در سال 1403 حدود 7 میلیون و دویست هزار سفر انجام شده است، در حالی که این عدد در سال 1397 حدود 13 میلیون سفر بود. یعنی تقریبا تعداد سفرها در طول هشت سال به نصف کاهش یافته است. این آمار نشان می‌دهد که سفر از سبد خانوارها حذف شده است. می‌توان گفت میزان سفر 18 تا 20‌درصد کاهش داشته و دلیل اصلی آن، کاهش قدرت خرید مردم است.»
 آمارها نشان می‌دهد تنها میزان و کمیت سفر نیست که تحت تاثیر مسائل اقتصادی و قدرت خرید قرار گرفته، بلکه کیفیت آن هم تغییر کرده است: «در سال 1403، بالغ بر 59 درصد از خانوارها در استان‌های اصلی گردشگری داخلی، در خانه‌های دوستان و بستگان اقامت داشتند. یعنی 60 درصد از مسافران جایی اقامت کردند که نیازی به پرداخت هزینه اقامت نداشته باشند. این رقم در سال 1397 حدود 42 درصد بود. یعنی در این بازه زمانی، 17درصد افزایش در تعداد افرادی که هزینه اقامتی پرداخت نکرده‌اند، مشاهده می‌شود. در مورد گردش و تفریح، در 10 استان اصلی گردشگری (خراسان رضوی، مازندران، فارس، تهران، گیلان، اصفهان، خوزستان، هرمزگان، مرکزی و همدان)، این عدد در سال 1403 حدود 23‌درصد بود، در حالی که در سال 1397 این عدد 29 درصد بود. یعنی میزان استفاده از امکانات مراکز تفریحی و گردشگری این استان‌ها توسط مسافران حدود 6 تا 7 درصد کاهش داشته است.»
زندگی قسطی؛ تفریحات قسطی «تور اقساطی بدون ضامن»، «تور اقساطی بدون پیش‌پرداخت» اینها بخشی از تبلیغاتی است که در چند‌ماه اخیر در فضای آنلاین و سطح شهر به کرات دیده می‌شد، البته موضوع سفرهای اقساطی پدیده جدیدی نیست و چند سالی است که بخش گردشگری آن را به عنوان راهکاری برای حل بحران ناشی از مسائل اقتصادی در بخش گردشگری طراحی و اجرا کرده است. اما امسال بیش از همیشه مورد توجه قرار گرفته است. رفیعی‌شاد در خصوص سفر اقساطی معتقد است مخاطبان این خدمات باید به خوبی آن را بررسی کرده و جوانب امر را بسنجند، او می‌گوید: «این روزها تبلیغات فروش اقساطی مواد غذایی را هم می‌بینیم و خرید اقساطی به مرور تبدیل به یک امر طبیعی شده است. اما بهتر است انجام آن در بخش گردشگری با ساماندهی و شفافیت صورت گیرد و اقساط با نرخ سود مشخصی ارایه شود و میزان مبلغی که قرار است قسط‌بندی شود، همراه با روش بازپرداخت و سود حاصله، به‌طور شفاف مشخص شده و به گردشگران ارایه شود.» او در خصوص اینکه اجرای چنین طرح‌هایی مفید است یا خیر می‌گوید: «این موضوع به نفع دفاتر خدمات مسافرتی است و نوعی سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود، مثل فروش اقساطی موتورسیکلت یا کالای خانگی و اقلام مصرفی.»
ارشک مسائلی که دانش‌آموخته اقتصاد و پژوهشگر حوزه گردشگری است، از منظری دیگر موضوع سفرهای اقساطی را تحلیل می‌کند: «اگر تسهیلاتی ارایه شود که مشابه اقلام پیش‌فروش، درصد سود بانکی روی آن لحاظ شود، استقبال چندانی از آن نخواهد شد. وقتی فرد در شرایط عادی توان پرداخت یک مبلغ را برای یک محصول ندارد، مسلما اگر برای 6 ماه یا یک سال، 20 درصد به آن مبلغ اضافه شود، تمایلی به خرید آن محصول - در اینجا تور گردشگری- نخواهد داشت. اما تسهیلاتی که دولت می‌تواند به‌طور مستقیم ارایه دهد، مانند سفرکارت‌هایی که در دنیا مرسوم است و در ایران هم وجود دارد، می‌تواند موثر باشد. به این صورت که بانک‌ها موظف شوند بر اساس سفرکارت‌هایی که تعریف می‌شود و دستگاه‌های پوز موجود در مراکز خدمات گردشگری، برای هر فردی که حقوق خود را دریافت می‌کند، تسهیلاتی را واریز کنند تا این فرد بتواند از خدمات گردشگری استفاده کند. اما اگر تسهیلات اقساطی با افزایش هزینه‌های مالی همراه باشد، نمی‌تواند محرکی برای افزایش تقاضای سفر باشد.»
او درباره اثربخشی سفرهای اقساطی در افزایش تقاضا برای سفر اشاره کرده و می‌گوید: «زمانی که تفاوت بین قدرت خرید و هزینه‌های سبد خانوار زیاد شود، نه تنها متقاضی، بلکه عرضه‌کننده محصول هم به دنبال فروش اقساطی محصولات خود می‌رود. مثلا در فروشگاه‌های زنجیره‌ای، بسیاری از محصولات به صورت اقساطی فروخته می‌شوند، زیرا موجودی انبار گردش ندارد و نقدینگی راکد مانده است. اما اگر این چرخه ادامه داشته باشد، حتی این روش نیز نمی‌تواند کارآمد باشد. راهکاری که برای چنین شرایطی می‌توان پیشنهاد داد این است که تابع عرضه اقتصاد تغییر کند. تابع عرضه در اقتصاد در دو حالت می‌تواند بهبود پیدا کند: اول، ورود سرمایه خارجی و دوم، فناوری. این دو عامل تنها مواردی هستند که می‌توانند تابع عرضه را تغییر داده، تولید را افزایش دهند و در نتیجه، قدرت خرید و درآمدها را بهبود بخشند. اما اگر شرایط بدتر شود و فاصله بین درآمد و هزینه‌های سبد خانوار بیشتر شود، این وضعیت بغرنج‌تر خواهد شد.»
اعطای تسهیلات به طرف تقاضا مسائلی معتقد است در شرایط فعلی سیاست‌گذاری‌های بخش گردشگری باید تغییر کند و به جای توجه و تاکید بر تقویت بخش عرضه خدمات، برای حفظ زیرساخت‌های موجود لازم است تسهیلات به سمت طرف تقاضا (گردشگران) هدایت شود: «اصلی‌ترین عاملی که می‌تواند بخش گردشگری را سرپا نگه دارد، اعطای تسهیلات به طرف تقاضا است. یعنی به جای اینکه تسهیلات را به بخش عرضه (مانند ساخت هتل‌ها و اقامتگاه‌ها) اختصاص دهیم، باید تسهیلات را به طرف تقاضا منتقل کنیم. چرا که در حال حاضر، مشکل اصلی کمبود منابع در طرف تقاضا است. اگر این اتفاق بیفتد، گردشگری می‌تواند به‌تدریج بهبود پیدا کند. اما اگر تسهیلات به طرف تقاضا اختصاص داده نشود، به مرور زمان، با کاهش سفرها، تأسیسات گردشگری هم متضرر خواهند شد و این موضوع بدهی‌ها به بانک‌ها را افزایش می‌دهد و این چرخه معیوب ادامه خواهد داشت.»
عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری معتقد است در صورت تداوم روند فعلی، سفر نه‌تنها در میان قشر متوسط که در میان تمامی اقشار به مرور از سبد هزینه‌ها حذف خواهد شد: «بخش گردشگری از سایر بخش‌های جامعه جدا نیست و تحت تأثیر عوامل اقتصادی قرار دارد. به نظر می‌رسد که با تشدید مشکلات اقتصادی مسافران در سطوح مختلف به‌تدریج یک گام به عقب برمی‌گردند. کسی که در گذشته چند بار در سال به اروپا سفر می‌کرد، ممکن است حالا تنها یک یا دو بار در سال به اروپا سفر کند. کسی که قبلا به اروپای غربی سفر می‌کرد، حالا به صربستان و کشورهای اطراف سفر کند. کسی که به ترکیه و کشورهای اطراف سفر می‌کرد، ممکن است به ایرانگردی روی آورد. کسی که قبلا چند بار در سال ایرانگردی می‌کرد، تعداد سفرهایش را کاهش می‌دهد. به این ترتیب، همه سطوح ناگزیر تحت تأثیر این شرایط قرار می‌گیرند» او بر این نکته تاکید می‌کند که: «وقتی 59 درصد در مقابل 42 درصد، یعنی 17 درصد کاهش در تعداد سفرها مشاهده می‌شود، این به ما می‌گوید که 17درصد از خانوارها از سفر رفتن صرف‌نظر کرده‌اند. وقتی خانوارها سفر نروند، در بلندمدت مشکلات فرهنگی و معضلات اجتماعی به وجود می‌آید.»
حال همه ما خوب نیست، باور کن اردیبهشت ماه سال جاری مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی منتشر کرد که حاوی نکات قابل تاملی درباره وضعیت گردشگری داخلی بود. گزارشی که با استناد به آمارهای موجود نشان می‌داد کیفیت و کمیت سفر به ویژه در میان قشر متوسط جامعه در یک دهه اخیر دستخوش تغییرات عمده شده است. فارغ از اینکه این گزارش چقدر به ضعف‌های ساختاری در حوزه گردشگری داخلی پرداخته است، بخشی از نتایج به دست آمده در آن تصویری از وضعیت کلی جامعه و آینده سلامت روان آن به دست می‌دهد. نگاهی چند بعدی به این گزارش و استفاده از داده‌های آن برای تحلیل وضعیت اجتماعی ایران مسائلی را روشن می‌کنند که شاید در نظر اول ارتباطی با مقوله گردشگری و سفر نداشته باشند، اما پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد مفهوم سفر در بروز و ظهور برخی پدیده‌های اجتماعی اثر گذار است.
گزارش وضعیت سفر ایرانیان در یک دهه اخیر وقتی در کنار نتایج پژوهش‌های بین‌المللی درباره تاثیر سفر بر کیفیت زندگی افراد قرار می‌گیرد، می‌تواند حکم زنگ خطر درباره سلامت روان ایرانیان را داشته باشد. موضوعی که سال‌هاست برخی کارشناسان، از جمله وزیر بهداشت دولت دوازدهم درباره آن هشدار داده‌اند. ارتباط میان سفر و سلامت روان و شادی بارها موضوع پژوهش و تحقیق‌های بین‌المللی بوده است. در یکی از پژوهش‌های اخیر که محققان دانشگاه ایالتی واشنگتن انجام داده و مجله «Tourism Analysis» بخش‌هایی از آن را منتشر کرده است رابطه معناداری بین دفعات سفر و رضایت کلی از زندگی وجود دارد. محققان در این پژوهش 500 شهروند تایوانی را مورد مطالعه قرار داده و از آنها خواسته‌اند علاوه بر بیان رضایت خود از زندگی در مقیاس یک تا ده، اعلام کنند که در یک سال اخیر چند بار به سفر رفته‌اند. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد کسانی که بیشتر سفر کرده‌اند 7 درصد بیش از دیگران احساس رضایت از زندگی داشته و شادتر بودند.
در این مطالعه مشخص شده است فارغ از عواملی مانند جنسیت، سن، درآمد و سطح تحصیلات، سفر باعث افزایش سطح رضایت از زندگی می‌شود و سفرهای مکرر پتانسیل افزایش شادی را برای افراد از هر سن و طبقه‌ای را دارد. نتایج این مطالعه نشان می‌دهد سفر به‌طور کلی تاثیر مثبتی بر نگرش افراد به زندگی دارد اما تاثیر سفرهای بین‌المللی در این زمینه بیشتر است. محققان در این پژوهش به این نتیجه رسیده‌اند که سفرهای ماجراجویانه و هیجان‌انگیز تاثیر مثبت به مراتب بیشتری بر روحیه افراد باقی می‌گذارند. در بخشی از این پژوهش به تاثیر سفر در مفهوم کلی آن پرداخته شده و نشان می‌دهد سفر حتی اگر با اهداف کاری و سازمانی صورت گیرد بر میزان شاد بودن و رضایت از زندگی افراد تاثیر می‌گذارد.
این پژوهش اهمیت سفر در شادی و رفاه را مورد تاکید قرار داده و به سیاست‌گذاران پیشنهاد می‌کند تسهیلاتی برای افزایش آمار سفر فراهم کنند و اهمیت اولویت دادن به سفر در برنامه‌ریزی‌ها را با هدف گذراندن اوقات فراغت یا کار به افراد گوشزد کرده و به مدیران سازمان‌ها هم پیشنهاد می‌کند تشویق به سفر و حمایت از آن را در سیاست‌های سازمانی خود از طریق دادن مرخصی با حقوق یا مشوق‌های دیگر، لحاظ کنند. چرا که این اقدامات تاثیر مثبتی بر رفاه و روحیه و شادی کارکنان دارد.
با مرور نتایج پژوهش محققان دانشگاه واشنگتن و همچنین موسسه گالوپ و از سویی نگاهی به آمارهای محدود و محافظه‌کارانه‌ای که در سال‌های اخیر در خصوص سلامت روان ایرانیان و آمارهای مربوط به افسردگی منتشر شده است، می‌توان پازلی را تکمیل کرد که تصویری از وضعیت روحی و روانی آینده جامعه به دست می‌دهد. «علی فتحی آشتیانی» رییس سازمان روانشناسی و مشاوره ایران مهر‌ماه سال گذشته اعلام کرده بود: «حدود یک سوم افراد جامعه با اختلالات روانشناختی مواجه هستند و این می‌طلبد که کار‌های جدی‌تری در این مورد انجام دهیم. آخرین مطالعه ملی بررسی سلامت روانی در سال 1399 صورت گرفت که بر اساس آن 29.7 درصد از جامعه ایرانی به نوعی از نشانه‌های اختلالات روانی رنج می‌برند» از سویی موسسه نظرسنجی گالوپ در تازه‌ترین گزارش خود درباره «شادی جهانی» که به بررسی میزان شاد بودن شهروندان کشورها می‌پردازد، فنلاند را شادترین کشور دنیا معرفی کرده است. بر اساس این گزارش روسیه و اوکراین با اینکه درگیر جنگ هستند، به ترتیب در رده‌های 70 و 92 قرار دارند. ترکیه رتبه 106 و چند رتبه پایین‌تر از آن، ایران در جایگاه 110 قرار دارد.
در چنین شرایطی، ضرورت بازنگری در سیاست‌های گردشگری و حمایت از این بخش بیش از پیش احساس می‌شود. شاید زمان آن رسیده که به جای تمرکز صرف بر توسعه زیرساخت‌ها، به فکر تسهیل شرایط برای مسافران باشیم. ارایه تسهیلات مالی، کاهش هزینه‌ها و توزیع سفرها در طول سال می‌تواند گام‌های موثری در این مسیر باشد. سفر تنها یک فعالیت تفریحی نیست، بلکه سرمایه‌ای است که سلامت روان جامعه را تضمین می‌کند. سفر بخشی از زندگی است که به انسان‌ها فرصت می‌دهد تا دنیا را ببینند و با تجربه‌های جدید، روح خود را تازه کنند. اگر این فرصت از دست برود، نه تنها بخش گردشگری از منظر اقتصادی آسیب می‌بیند، بلکه جامعه هم بخشی از شادابی و پویایی خود را از دست خواهد داد. باید به سفر نه به عنوان یک کالای لوکس، بلکه به عنوان نیازی ضروری برای داشتن یک جامعه سالم نگاه کرد.
منبع: روزنامه اعتماد