بزرگنمايي:

ایرانیان جهان - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
شرایط اقتصادی کشور و شروع تحریم‏‌ها از نیمه دوم دهه 90، دولت سیزدهم را به صرافت انداخت تا کوپن کاغذی را این بار با نام جدید «کالابرگ الکترونیک» احیا کند و از خرداد سال 1402، 11 کالای اساسی را برای تامین امنیت غذایی مردم تعریف کرد تا در اختیار آنها قرار دهد
 علی ایوبی| مسعود پزشکیان با همان ژست همیشگی، بعد از جلسه غیرعلنی سه‌شنبه دولت و مجلس که به خاطر التهابات در بازار ارز تشکیل شده بود، رو به دوربین کرد و گفت با دستور رهبری قرار است نزدیک به یک میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی برداشت و به کالابرگ تبدیل و به 7 دهک مردم داده شود.
شاید بتوان از دل همین جمله به این نتیجه رسید که تیم اقتصادی دولت فعلاً به دنبال مرهم گذاشتن بر زخم عمیق مشکلات اقتصادی باشد تا چاره بهتری پیدا کند اما آنچه مسلم است قرار است با احیای کالابرگ الکترونیک که در دولت سیزدهم باب شده بود و در دولت حسن روحانی با عنوان سبد کالا به صورت محدود اجرا شد، به دوران کوپنیسم دهه 60 برگردیم و برای 60 میلیون ایرانی که در 7 دهک قرار دارند خاطره صف‌های طولانی زنده شود.
براساس مصوبه دولت در 29 بهمن و به پیشنهاد مشترک سازمان برنامه و بودجه کشور و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، یک میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی برای پرداخت کالابرگ برداشت و صرف پرداخت کالابرگ 500 هزار تومانی به سه دهک کم‌درآمد و کالابرگ 350 هزار تومانی به چهار دهک متوسط خواهد شد. براساس ماده یک این مصوبه، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی مکلف است از محل منابع موضوع استجازه صدرالذکر که حداقل طی دو مرحله در اختیار آن وزارت قرار می‌گیرد نسبت به حمایت معیشتی از هفت دهک پایین درآمدی شصت میلیون نفر از طریق کالابرگ الکترونیک اقدام کند.
همچنین مطابق تبصره ماده یک، مبلغ تخصیص‌یافته برای سه دهک اول هر نفر پنج میلیون ریال و چهار دهک دیگر هر نفر سه میلیون و 500 هزار ریال خواهد بود و این اعتبار به سرپرست خانوار اختصاص می‌یابد و با فروشگاه تسویه می‌شود.
حمایت نبوی از بازگشت کوپن
یکی از افرادی که از طرح کالابرگ الکترونیک حمایت کرده، بهزاد نبوی است که در دولت محمدعلی رجایی، سخنگوی دولت و رئیس ستاد بسیج اقتصادی را بر عهده داشت؛ یعنی همان ستادی که طرح کوپن کاغذی را در کشور اجرایی کرد. او در گفت‌وگو با ایسنا در دفاع از کوپنی شدن برخی کالاهای اساسی، گفته: «پیشنهاد من همیشه این بوده که در کوتاه‌مدت اقداماتی انجام دهیم که فشار کمتری به مردم وارد شود و مثل اوایل دوران جنگ ایران و عراق، بخشی از کالاهای اساسی مورد نیاز مردم را به قیمت ثابت و مقدار معین در اختیار همه مردم قرار دهیم.»
نبوی در توضیح این ایده عنوان کرده: «اینکه می‌گویند صرفاً به 70 درصد مردم که نیازمند هستند این کمک‌ها انجام شود، اثر مثبتی ندارد، چون 30 درصد دیگر عامل تورم می‌شوند. می‌توانیم سیستم سهمیه‌بندی کالا را در کوتاه‌مدت اجرا کنیم تا در سطح بین‌المللی و در سیاست خارجی خود شرایطی به‌وجود آوریم تا تحریم‌ها لغو شود و شرایط کلان کشور بهبود یابد.»
او گفته: «به نظر من بعید است کسی مخالف این پیشنهاد باشد، ولی اجرای آن دل و جرأت می‌خواهد. اگر این پیشنهاد اجرا شود، در کوتاه‌مدت شرایط را می‌تواند قابل‌ تحمل‌تر کند، چون گرانی و تورم فشار طاقت‌فرسایی بر مردم وارد می‌کند. کسی برای من سه عکس از یک قالب کره از یک برند معین با وزن ثابت در طول یک‌ماه و نیم فرستاد که قیمت این کره‌ها هر بار 20 درصد گران‌تر شده بود. این افزایش قیمت فشار زیادی به مردم وارد می‌کند.»
بیش از چهاردهه کوپنیسم
با تشکیل «ستاد بسیج اقتصادی کشور» در مهرماه 1359 در دولت شهید رجایی که وزرای اقتصادی او در آن حضور داشتند، طرح کوپنی شدن اقلام ضروری کلید خورد که 13 مرحله به طول انجامید و تا سال 1388 هرچند به صورت محدود ادامه یافت. ستاد بسیج اقتصادی وظیفه داشت برای بازار کالاها سیاستگذاری و قیمت تعیین کند و فروش کالاهای ضروری مردم را در دست گرفت و آنها را به وسیله کوپن به مردم می‌رساند.
طرح کوپنی شدن کالاهای اساسی در دهه 60 چنان فراگیر شد که همچنان برخی به دولت میرحسین موسوی با عنوان «دولت کوپن» یاد می‌کنند. حسن عابدی‌جعفری، وزیر بازرگانی دولت میرحسین موسوثی از مرحوم عالی‌نسب به عنوان فردی یاد کرده که توانست زمینه اجرایی شدن طرح کوپنی شدن کالاهای اساسی را ایجاد کند.
به‌هرحال در دوره جنگ ایران و عراق به دلیل محدودیت‌های ارزی از فروش کم نفت، درآمد کشور بسیار کم و به حدود 8 میلیون دلار در سال رسیده بود و در این شرایط دولت وقت مجبور بود نیمی از درآمد خود را صرف جنگ و نیمی دیگر را به مایحتاج ضروری مردم اختصاص دهد و چاره‌ای جز کوپنی کردن اقلام ضروری نداشت. روغن، گوشت، مرغ، برنج، صابون و پودر شوینده، پنیر، قند و شکر، تخم‌مرغ و حتی گاهی سیگار و لوازم‌التحریر نیز در میان کالاهایی که به صورت کوپنی در میان شهرنشینان، روستائیان و عشایر توزیع می‌شد وجود داشت. بعد از پایان جنگ و در دولت مرحوم هاشمی‌رفسنجانی میزان اقلام کاهش یافت و به قند و شکر، روغن و برنج محدود شد.
دو سال پیش محسن هاشمی فرزند مرحوم هاشمی‌رفسنجانی در گفت‌وگو با اعتمادآنلاین در مورد توزیع کوپن در دهه 60 و دوران ریاست‌جمهوری پدرش، گفته بود: «برخی از مسائلی که می‌گفتند این بود که کوپن‌ها کفاف مردم را نمی‌دهد یا وقتی شماره کوپن اعلام می‌شد صف‌های طولانی ایجاد می‌شد و حتی می‌گفتند روی الگوی قوت غالب مردم تاثیر می‌گذارد. طبیعتاً فسادی هم درباره کوپن‌فروشی و کوپن‌های باطله وجود داشت، اما به نظر می‌رسد به‌‌رغم همه مشکلات، این کوپن‌ها فوایدی هم داشت و عده‌ای مدافع این کار بودند و می‌گفتند به جز این روش، در شرایط دشوار جنگ نمی‌توان مردم را راضی و دسترسی آنها را به یکسری از اقلام ضروری فراهم کرد.»
شرایط اقتصادی کشور و شروع تحریم‌ها از نیمه دوم دهه 90، دولت سیزدهم را به صرافت انداخت تا کوپن کاغذی را این بار با نام جدید «کالابرگ الکترونیک» احیا کند و از خرداد سال 1402، 11 کالای اساسی را برای تامین امنیت غذایی مردم تعریف کرد تا در اختیار آنها قرار دهد. این روند در چند نوبت انجام شد و خانوار یارانه‌بگیر با اولویت خانوار دهک‌های یک تا 7 درآمدی می‌توانستند سبد 11 قلمی کالا را بر مبنای قیمت سال 1401 انتخاب کنند و در صورتی که 200 هزار تومان از مبلغ یارانه خود را از میان 11 قلم کالای سبد غذایی تعریف شده خریداری می‌کردند، مشمول دریافت یارانه تشویقی 120 هزار تومانی می‌شدند.
بهمن سال گذشته «طرح فجرانه» در دستور کار دولت سیزدهم قرار گرفت؛ با این تغییر که «شرط 200 هزار تومان خرید از یارانه» حذف شد و اعتبار تشویقی از 120 هزار تومان به 220 هزار تومان افزایش یافت.
براساس آن خانوار دهک‌های یک تا 7 درآمدی، از 17 بهمن تا 18 اردیبهشت سال 1403، یک سبد 11 قلمی با قیمت‌های مبنای سال 1401 انتخاب و مابه‌التفاوت قیمت سبد مبنای سال 1401 با قیمت روز (1402) از محل یارانه جدید دولت تامین می‌شد، به این صورت که قیمت روز سبد مشتمل بر 11 قلم، 743 هزار و 750 تومان بود که خانوار دهک‌های اول تا هفتم در صورت خرید بسته باید قیمت سال 1401 را به مبلغ 523 هزار و 300 تومان از جیب خود پرداخت می‌کردند و مابه‌التفاوت آن تا قیمت روز به مبلغ 220 هزار و 450 تومان از محل اعتبار جدید دولت تامین می‌شد.
با پایان ناگهانی دولت سیزدهم، این طرح متوقف شد و وزیر کار دولت مسعود پزشکیان اعلام کرد اعتباری برای اجرای طرح کالابرگ در بودجه سال 1403 دیده نشده است اما وزیر رفاه عنوان کرد که رئیس‌جمهور دستور داده تا سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، 15 هزار میلیارد تومان به کالابرگ اختصاص دهد و مجری آن نیز وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی است. احمد میدری در این‌باره گفته: «قبل از ماه مبارک رمضان یک وعده و تا عید یک وعده دیگر به ارزش کلی 65 هزار میلیارد تومان برای هفت دهک درآمدی اختصاص می‌یابد.»
او گفته: «کالابرگ الکترونیکی به 7 دهک داده می‌شود؛ به سه دهکِ اول به ازای هر نفر 500 هزار تومان و برای باقی دهک‌ها هر نفر 350 هزار تومان پرداخت می‌شود. یک دوره از کالابرگ قبل از عید و مرحله‌ی بعدی بعد از عید نوروز اجرا خواهد شد.»
همچنین براساس سخنان رئیس مجلس در قانون 1404، بحث کالابرگ الکترونیک برای 15 کالای اساسی مورد تأکید قرار گرفته است. محمدباقر قالیباف، 11 بهمن گفته بود که در برنامه هفتم و در بودجه سال آینده موضوع کالابرگ الکترونیک برای دهک‌های پایین جامعه پیش‌بینی شده است و دولت باید تا ماه مبارک رمضان کالابرگ الکترونیک را اجرایی کند و ظرفیت این کار وجود دارد و بهانه‌ای برای اجرا نکردن کالابرگ وجود ندارد.
او گفته بود: «مجلس به‌همراه دولت مصمم هستیم که دهک‌های پایین جامعه را تحت پوشش کالابرگ الکترونیکی قرار دهیم. در این طرح، 12 قلم کالا پیش‌بینی شده است که 5 تا 6 قلم آن می‌تواند شامل اقلام جهیزیه برای تشکیل زندگی باشد و 6 تا 7 قلم دیگر از مواد غذایی اساسی تشکیل خواهد شد. براساس قانون باید به 7 دهک یارانه بدهیم. اگر نمی‌توانیم تورم را در کوتاه‌مدت تک‌رقمی کنیم، حداقل باید با کالابرگ، قیمت کالاهای ضروری را کنترل کنیم.»
آیا کالابرگ، کوپن نیست؟
اما گویی دولت و سخنگوی آن، کالابرگ را مساوی با کوپن‌های دوران دهه 60 نمی‌دانند، فاطمه مهاجرانی در یادداشتی که 17 بهمن در روزنامه ایران نوشته، عنوان کرده: «بسیاری بر این نکته تأکید می‌کنند که ما به سیستم کوپن‌دهی در گذشته بازگشته‌ایم، درحالی‌که ارائه کالابرگ با سیستم کوپن‌دهی دوران جنگ تفاوت‌هایی دارد. کوپن‌دهی در دوران جنگ تحمیلی، در شرایطی اجرا شد که کشور با کمبود شدید کالاهای اساسی و شکل‌گیری بازار سیاه مواجه بود. در آن دوران، دولت ناگزیر بود با توزیع کوپن، کالاهای محدود را به صورت عادلانه‌تر میان مردم تقسیم کند.»
سخنگوی دولت دو ویژگی اصلی کوپن را «کمبود کالاها» و «توزیع عمومی» دانسته درحالی‌که به گفته او: «اما کالابرگ امروز، در شرایطی کاملاً متفاوت اجرا می‌شود. در حال حاضر، کشور با کمبود کالاهای اساسی مواجه نیست و بازار سیاهی برای این کالاها شکل نگرفته است. کالابرگ نه به دلیل بحران، بلکه به عنوان یک سیاست حمایتی هدفمند برای افزایش قدرت خرید دهک‌های پایین جامعه توزیع می‌شود. این سیستم، برخلاف کوپن‌های دوران جنگ، تنها به اقشار نیازمند اختصاص یافته و از مکانیسم‌های مدرن و دیجیتال برای توزیع استفاده می‌کند.»