بزرگنمايي:

ایرانیان جهان - آمریکا به قدرت آتش و بمباران خود می نازد و ایران را کشوری می بیند که در جریان تحولات اخیر خاورمیانه بازوان منطقه ای خود را از دست داده و در نبرد با اسرائیل ضربات سختی دریافت نموده است. ایران، در مقابل، تلاش می کند اتهام ضعف و شکست را از خود دور نموده و همچنان خود را پیروز تحولات خاورمیانه معرفی نماید.
رجزخوانی طرفین با شدت ادامه دارد و در این مسیر ایران و آمریکا به اتخاذ مواضع و سخن گفتن بسنده نمی کنند و امکانات و تسلیحات خود را به رخ می کشند. آمریکا بمب افکنهای پیشرفته (از جمله بمب افکنهای بی 52) و ناوشکنهای مدرن خود را به منطقه گسیل می کند و ایران هم در دریا و خشکی با برگزاری مانورهای نظامی قدرت نمایی می نماید. مشخص است هدف اصلی این رجزخوانی ها تقویت موضع خود در مذاکرات غیرمستقیم جاری و تاثیرگذاری بر مواضع طرف مقابل است تا بدینوسیله طرف مقابل را به دادن امتیاز بیشتر مجاب یا مجبور نمایند. این هماوردی را می توان «بازی بزرگ» یا بازی اصلی میان ایران و آمریکا (و اسرائیل) در شرایط فعلی منطقه و اوضاع حساس کشور قلمداد نمود.
به نظر می رسد ایران در این بازی سرنوشت ساز و تاثیرگذار کم آورده است. بعید به نظر می رسد در پرتو روندهای جاری ایران بتواند آمریکا را قانع نماید از قدرت کافی برای مقابله برخوردار است. ایران در منطقه بسیار ضعیف شده است. لبنان و سوریه و حتی تا حدودی عراق را از دست داده است. انصارالله و حماس، دیگر دوستان ایران در منطقه، تحت فشار شدید نظامی آمریکا و اسرائیل قرار دارند و نمی توانند کمک چندانی به ایران بکنند و خود از ایران توقع کمک دارند. ایران در رویارویی با اسرائیل توان چندانی از خود به نمایش نگذاشته و این رژیم را برای حمله به ایران گستاخ کرده است.
شرایط داخلی و اقتصادی ایران نیز علامتی از قوت نشان نمی دهد. اوضاع اقتصادی خراب و پول ملی در حال سقوط است. نارضایتی ها در حال افزایش و حمایتها در سراشیبی کاهش است. ناترازیهای وحشتناک در برق و گاز و آب امنیت کشور را تهدید می کند. در این شرایط، رجزخوانی های پرآب و تاب و قدرت نمایی های نمادین نمی تواند کاری از پیش ببرد و محاسبات آمریکا و اسرائیل را تغییر دهد. این رجزخوانی ها آن قدر در گذشته بی رویه و بی نتیجه استفاده شده که اینک نه تنها تاثیری مثبت بر اوضاع ندارد بلکه یادآور تهدیدهای توخالی گذشته است. این حربه ها راه به جایی نخواهد برد و نمی تواند تصویر ضعیفی که اینک آمریکا و اسرائیل از ایران ساخته اند، تغییر دهد. اما این تصویر ضعیف چیزی نیست که بتوان به راحتی از کنار آن گذاشت. این تصویر مبنای توقعات و تصمیمات طرف مقابل در مذاکرات و چانه زنی ها و معامله نهایی است. اگر آنها ایران را ضعیف و بی دست و پا تصور نمایند هرگز امتیاز جدی به ایران نخواهند داد و از ایران توقع خواهند داشت در برابر خواسته های آنها تسلیم شود. در چنین شرایطی به یک تحرک یا مانور بنیادین که تمام صحنه را تحت تاثیر قرار دهد نیاز است. در ادبیات مربوطه چنین عاملی را «عوض کننده بازی» یا گیم چنجر (Game Changer) می نامند.
به نظر می رسد یکی از آخرین راههای باقیمانده برای تغییر این بازی و به هم ریختن محاسبات دشمن تغییر آرایش مواضع ایران در سطح منطقه است. ایران در شرایط فعلی در منطقه بشدت تنها و بی یار و یاور است. دوستان و اهرمهای منطقه ای خود (لبنان، سوریه، عراق) را از دست داده و عملا امکانات گذشته برای نقش آفرینی در منطقه را ندارد. از اینرو در برابر اسرائیل و آمریکا تنها به نظر می رسد و این ضعفی اساسی برای موقعیت منطقه ای و بین المللی ایران است. اگر ایران به محور اخوانی، به رهبری ترکیه، در منطقه نزدیک شود و ائتلافی (رسمی یا غیررسمی) میان ایران و این محور شکل بگیرد می تواند اوضاع را در منطقه دستخوش تغییر و تحولاتی جدی نماید.
محور اخوانی قدرت و نفوذ قابل توجهی در منطقه خاورمیانه دارد. یک پایه اصلی قدرت این محور ترکیه است که اینک به بازیگر مهمی در منطقه تبدیل شده است. قدرت اقتصادی، سیاسی و نظامی این کشور ظرفیت و توان تاثیرگذاری فراوانی به این کشور بخشیده است. ترکیه اکنون به یکی از ده صادرکننده بزرگ سلاح در جهان تبدیل شده است. کشورها و سازمانهای متعددی در خاورمیانه عضو این محور به شمار می آیند. علاوه بر ترکیه، قطر، سوریه، فلسطین، لیبی، سومالی و قبرس شمالی با این محور همکاری دارند. این محور بر تحولات لبنان و عراق نیز تاثیرگذار است. کشورهای ترک زبان، از جمله آذربایجان و کشورهای آسیای مرکزی، از طریق ترکیه با این محور همکاری یا نزدیکی دارند. این محور از طریق سوریه و لبنان و فلسطین اینک در مجاورت اسرائیل قرار دارد. ایدئولوژی اسلام گرایانه این محور نفوذ فراوانی در کشورهای اسلامی متعددی به ویژه مالزی و پاکستان و افغانستان و ... دارد. این ایدئولوژی به دلیل پیروزی های نظامی مکرر در قره باغ و سوریه و همچنین پیروزیهای نسبی در لیبی و سومالی از سرمایه اجتماعی و روانی چشمگیری برخوردار شده است. علاوه بر این، وصل شدن ایران به این محور موقعیت و وجهه ایران در میان اهل سنت (که اکثریت جمعیت در جهان اسلام است) را بهبود خواهد بخشید.
عوامل متعددی ایران را به این محور نزدیک می نماید. ایدئولوژی اسلام گرایی یک عامل مهم است. انقلاب ایران از اسلام گرایی اخوانی تاثیر پذیرفته بود و همچنین پیروزی این انقلاب تاثیر زیادی بر تقویت اسلام گرایی در ترکیه و پیروزی آن در این کشور داشت. اسلام گرایی اخوانی را می توان نزدیکترین ایدئولوژی منطقه به جمهوری اسلامی ایران قلمداد نمود. هر دو طرف از حامیان اسلام گرایان در فلسطین، به ویژه حماس، می باشند. همچنین هر دو طرف ضمن حمایت فعال از حقوق فلسطینی ها در فلسطین از مخالفین جدی تجاوز اسرائیل به منطقه می باشند. این مخالفت در محور اخوانی پس از تحولات سوریه شکل جدی تر به خود گرفته است. اسرائیل به سوریه جدید حمله نموده و بخشهایی از آن را تصرف نموده است. همچنین بمبارانها علیه مراکز حکومت جدید سوریه (که هم پیمان ترکیه است) شدت گرفته و اخیرا به پایگاه تی فور کشیده شده که قرار بود محل استقرار پدافند هوایی نیروهای ترک باشد. این بمباران از سوی تحلیل گران به عنوان شدیدترین علامت درگیری اسرائیل و ترکیه در زمین سوریه قلمداد شده است.
ترکیه، در خاورمیانه کنونی، از مهمترین قدرتهای مخالف تجاوزگری صهیونیسم در منطقه است. این واقعیت متاسفانه در ایران به خوبی درک نمی شود. تفاوت مشی ایران و ترکیه در برخورد با خطر اسرائیل تفاوت میان دشمنی با اسرائیل و دوستی با آن تصور می شود در حالیکه در واقع این تفاوت، عمدتا اختلاف میان دو نوع متفاوت مقاومت یعنی «مقاومت ایده آلیستی» و «مقاومت واقع گرایانه» است. ترکیه (و محور اخوانی)، برخلاف ایران، در درگیری با اسرائیل به واقعیتهای منطقه و جهان توجه دارند و براساس آن خطوط درگیری و شدت و ضعف آن را طراحی و تنظیم می نمایند.
ایران می تواند با یک مانور دیپلماتیک و با قرار گرفتن در کنار محور اخوانی از انزوای موجود در منطقه بیرون آمده و محاسبات آمریکا و اسرائیل را به هم ریخته یا حداقل دچار ابهام و تردید نماید. این امر می تواند در مذاکرات جاری به کمک ایران آمده و به قدرت مقاومت آن در برابر خواسته های غیرمنطقی و حداکثری طرف مقابل کمک نماید.
به نظر می رسد موانع اصلی در برابر چنین تحول سازنده و سودآوری، خاطره تلخ سقوط نظام اسد در سوریه باشد. علاوه بر این، رقابت غیرسازنده با ترکیه بر سر رهبری اسلام گرایان در منطقه و همچنین رهبری جبهه مقاومت (در برابر اسرائیل) ایران را از اتخاذ مواضع معقول و متین و دور از احساسات در قبال محور اخوانی دور کرده است. اگر ایران رفتاری پخته و منطقی در قبال تحولات سوریه در پیش گیرد و واقعیتهای جدید منطقه را بپذیرد و رقابت با ترکیه در مسائل منطقه ای را در حوزه ای عقلایی (و نه به شکلی لجوجانه و بچگانه) دنبال نماید، فرصت طلایی برای همکاری با ترکیه و محور اخوانی در حوزه منطقه پدیدار خواهد شد که می تواند فضای وسیعی برای تحرک و مانور ایران در تعامل با آمریکا و اسرائیل ایجاد نماید.
ایران و ترکیه در حوزه های وسیعی امکان همکاری و تشریک مساعی دارند. در حوزه های نیز رقابتی طبیعی میان دو قدرت منطقه وجود دارد. مدیریت درست و عاقلانه این حوزه ها می تواند برای دو کشور مفید و تعیین کننده باشد. فرصت فعلی رهبری و ریاست جمهوری ترک زبان در کشور سرمایه ای برای پیشبرد چنین سیاستی است. ایران با توجه به وزن دموگرافیک ترک زبانها در کشور می تواند ایده پیوستن به کشورهای ترک زبان (به عنوان ناظر) را مورد بررسی قرار دهد. پرونده های اختلافی یا بلااستفاده زیادی میان دو کشور وجود دارد که با تغییر نگاه می تواند به عرصه های همکاری و هم افزایی تبدیل شود. ائتلاف دو قدرت ایران و ترکیه می تواند تحول بسیار مهمی در خاورمیانه به حساب آید. این امر می تواند کار را بر اسرائیل تنگ نموده و آن را وادار به عقب نشینی در منطقه نماید. در غیر اینصورت، اسرائیل (با حمایت آمریکای ترامپ) به ترکتازی و پیشرفت در منطقه ادامه خواهد داد و هم ایران و هم ترکیه از قبل این تحولات متضرر خواهند شد.
* استاد مطالعات اسرائیل – دانشگاه تهران
کد خبر 2042654