بزرگنمايي:

ایرانیان جهان - برخی کارشناسان باور دارند که یارانه پنهان انرژی، با حجم خیره‌کننده 127 میلیارد دلار و معادل 37 درصد تولید ناخالص داخلی، جدی‌ترین چالش اقتصاد کشور است.
، یارانه پنهان، به‌ویژه در بخش انرژی، یکی از چالش‌های ساختاری و اساسی اقتصاد ایران است که به دلیل ابعاد عظیم مالی، تأثیرات اجتماعی و اقتصادی گسترده، و پیچیدگی‌های سیاست‌گذاری، نمی‌توان آن را نادیده گرفت یا به‌سادگی زیر سوال برد.
بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
تعریف یارانه پنهان
یارانه پنهان به مابه‌التفاوت قیمت واقعی (بین‌المللی) انرژی یا سایر کالاها و خدماتی که با قیمت یارانه‌ای (پایین‌تر) در داخل کشور عرضه می‌شوند، گفته می‌شود. در ایران، بخش عمده این یارانه‌ها به انرژی (نفت، گاز، برق و فرآورده‌های نفتی) اختصاص دارد. این یارانه‌ها به‌صورت غیرمستقیم و از طریق کاهش درآمدهای بالقوه دولت (به دلیل فروش ارزان‌تر منابع در داخل نسبت به بازارهای جهانی) یا افزایش هزینه‌های تولید (مانند تولید برق یارانه‌ای) تأمین می‌شوند.
ابعاد مالی و اقتصادی یارانه پنهان
بر اساس اظهارات صادق الحسینی، کارشناس اقتصادی، «عدد اعلام‌شده توسط رئیس‌جمهور درباره 120-150 میلیارد دلار یارانه پنهان صحیح و مستند به معتبرترین گزارش‌های بین‌المللی است». گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) نشان می‌دهد که ایران در سال‌های اخیر با تخصیص 127 میلیارد دلار یارانه انرژی، معادل 37 درصد تولید ناخالص داخلی (GDP)، بالاترین نسبت یارانه انرژی به GDP را در جهان داراست.
این رقم نه‌تنها نشان‌دهنده حجم عظیم یارانه‌های پنهان است، بلکه بیانگر بار مالی سنگینی است که بر دوش اقتصاد کشور قرار دارد.
برای درک بهتر این موضوع، می‌توانیم یک مقایسه انجام دهیم؛ ایران در مقایسه با کشورهایی مانند چین (30 میلیارد دلار) و عربستان سعودی (29 میلیارد دلار) به‌مراتب یارانه بیشتری پرداخت می‌کند، درحالی‌که اقتصاد این کشورها از نظر تولید ناخالص داخلی بسیار بزرگ‌تر است.
از طرف دیگر، طبق برخی محاسبات یارانه پنهان انرژی بیش از دو برابر بودجه سالانه کشور است. به گفته الحسینی، این یارانه‌ها عمدتاً به نفع گروه‌های پرمصرف و ثروتمند جامعه توزیع می‌شود و از عدالت اجتماعی فاصله دارد.
همچنین، ناتوانی دولت در تأمین بودجه از منابع پایدار مانند مالیات، منجر به وابستگی به درآمدهای نفتی و تشدید مسئله یارانه‌های پنهان شده است. این موضوع به گفته یاسر جبرائیلی، کارشناس اقتصادی، یکی از ریشه‌های اصلی مطرح شدن یارانه پنهان است.
پیامدهای اقتصادی و اجتماعی یارانه پنهان
یارانه‌های پنهان، اگرچه در کوتاه‌مدت ممکن است به کاهش فشار مالی بر برخی اقشار کمک کند، اما در بلندمدت پیامدهای منفی متعددی به همراه دارد؛ به عنوان مثال برخی اقتصاددانان باور دارند که این سیاست در نهایت منجر به ناکارآمدی اقتصادی خواهد شد؛ به عنوان مثال، یارانه‌های پنهان انگیزه‌ای برای صرفه‌جویی در مصرف انرژی ایجاد نمی‌کنند. ایران یکی از بالاترین نرخ‌های شدت انرژی (مصرف انرژی به ازای واحد تولید) را در جهان دارد، که نتیجه قیمت‌گذاری غیرواقعی انرژی است.
بنابر اعلام برخی کارشناسان، «یارانه ثروتمندان از یارانه فقرا بیش از 18 برابر است». گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که دهک‌های بالای درآمدی (ثروتمند) به دلیل مصرف بیشتر، بهره بیشتری از یارانه‌های انرژی می‌برند. برای مثال، دهک دهم 25 برابر بیشتر از دهک اول از یارانه بنزین استفاده می‌کند.
یارانه‌های پنهان با افزایش کسری بودجه دولت، به تورم دامن می‌زنند. همچنین، محاسبه یارانه‌ها بر اساس نرخ ارز خارجی (به دلیل نوسانات ارزی) تصویر نادرستی از اقتصاد ارائه می‌دهد و ارزش پول ملی را تضعیف می‌کند.
منتقدان این سیاست باور دارند که منابع عظیمی که به یارانه‌های پنهان اختصاص می‌یابد، می‌توانست در بخش‌های زیرساختی، آموزش، بهداشت یا توسعه زنجیره ارزش انرژی سرمایه‌گذاری شود، که به رشد اقتصادی پایدار کمک می‌کند.
پیچیدگی‌های سیاست‌گذاری
البته حذف یا اصلاح یارانه‌های پنهان به دلیل تبعات اجتماعی و سیاسی، فرآیندی پیچیده است. تجربه افزایش قیمت بنزین در آبان 1398، که به اعتراضات گسترده منجر شد، نشان‌دهنده حساسیت این موضوع است. منتقدان سیاست موجود تأکید دارد که به‌جای حذف کامل یارانه‌ها، باید آن‌ها را عادلانه کرد. این گروه از کارشناسان پیشنهاد می‌دهد که با واقعی‌سازی قیمت‌ها و بازتوزیع منابع به‌صورت نقدی به اقشار کم‌درآمد، می‌توان هم عدالت اجتماعی را تقویت کرد و هم از فشار بر بودجه دولت کاست.
اما چرا نمی‌توان یارانه پنهان را زیر سوال برد؟
گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی و صندوق بین‌المللی پول (با ارقام 96 تا 111 میلیارد دلار در سال‌های مختلف) تأیید می‌کنند که یارانه‌های پنهان در ایران واقعیتی غیرقابل‌انکار است. از طرف دیگر یارانه‌های پنهان نه‌تنها بودجه دولت را تحت فشار قرار می‌دهند، بلکه با تشویق مصرف غیربهینه، به محیط‌زیست آسیب می‌رسانند و مانع توسعه اقتصادی می‌شوند.
به نظر می‌رسد که اقتصاد ایران برای خروج از تله تحریم‌ها و ناکارآمدی، نیازمند تغییر از اقتصاد حمایتی کامل به یک اقتصاد مقاومتی مبتنی بر عقلانیت است. بسیاری از کارشناسان و نهادهایی مانند مرکز پژوهش‌های مجلس بر ضرورت اصلاح این یارانه‌ها تأکید دارند، هرچند با روش‌های متفاوت.
یارانه پنهان انرژی در ایران، با حجم عظیم مالی (127 میلیارد دلار معادل 37 درصد GDP)، تأثیرات عمیق اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی، و پیچیدگی‌های سیاست‌گذاری، مسئله‌ای جدی و غیرقابل‌انکار است. برای حل این مسئله، نیاز به اصلاح تدریجی قیمت‌ها، بازتوزیع عادلانه منابع، و تقویت نظام مالیاتی وجود دارد. نادیده گرفتن یا زیر سوال بردن این موضوع، تنها به تعمیق بحران‌های اقتصادی و اجتماعی منجر خواهد شد.
منبع: مهر