بزرگنمايي:

ایرانیان جهان - فرهیختگان /متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
جواد میردار‌هریجانی، رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون، در ابتدا به بررسی وضعیت منابع آبی تالاب هامون پرداخت و از یک پروژه جدید در افغانستان خبر داد. وی با اشاره به مطالعه تازه‌ای که در حوزه هیرمند آغاز شده است، گفت: «مطالعات روی سدی به نام کج صمد در حال انجام است که روی رودخانه خاش‌رود، چهارمین تأمین‌کننده آب تالاب بین‌المللی هامون قرار دارد. این رودخانه پس از هیرمند، رودخانه فرا و رودخانه هارون، یکی از مهم‌ترین منابع آبی هامون به‌شمار می‌رود و سالانه حدود 170 میلیون متر مکعب آب را به هامون پوزک می‌رساند. هامون پوزک نیز بخش اعظمش در افغانستان و قسمت کوچکی از آن در ایران قرار دارد.» وی ادامه داد: «در حال حاضر کارشناسان افغان در حال انجام مطالعات مربوط به سد «کج صمد» هستند و پیش‌بینی شده است که این سد ظرف دو سال آینده به بهره‌برداری برسد. با این حال تأثیرات این پروژه عمدتاً متوجه خاک افغانستان خواهد بود؛ چراکه بخش عمده‌ای از هامون پوزک در افغانستان واقع شده است. برخلاف هامون هیرمند که به‌طور کامل در ایران قرار دارد و هامون صابوری که تقریباً به‌طور مساوی بین ایران و افغانستان تقسیم شده، هامون پوزک عمدتاً در افغانستان است و تنها قسمت کوچکی از آن در ایران قرار دارد.» رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون در ادامه خاطرنشان کرد: «به نظر می‌رسد که پس از بهره‌برداری از این سد، افغانستان بیشترین تأثیر را از این پروژه خواهد دید. البته بخش‌هایی از ایران و احتمالاً پاکستان نیز ممکن است تحت تأثیر این تغییرات قرار گیرند.»
سیاست‌های آبی افغانستان در حکومت‌های مختلف تغییری نکرده است
میردارهریجانی با اشاره به سیاست‌های آبی افغانستان اظهار کرد: «سیاست‌های آبی افغانستان به هیچ‌وجه تابع تغییرات دولت‌های مختلف نبوده است. چه در دوره طالبان اول (1995 تا حوالی 2000)، چه در زمان دولت‌های جمهوری مانند کرزای و اشرف غنی و چه اکنون در دوره طالبان دوم، سیاست‌های آبی این کشور یکسان بوده و همواره با تمرکز بر ایجاد سد روی آب‌های مرزی‌شان دنبال شده است؛ آب‌هایی که از کشورشان خارج می‌شوند. این سیاست‌ها به‌ویژه در غرب افغانستان، یعنی در مرز با ایران، نمود بیشتری داشته است و اکثر پروژه‌ها در این منطقه اجرا شده‌اند. در شمال افغانستان نیز که با کشور‌های ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان هم‌مرز است و در جنوب که با پاکستان هم‌مرز است تمرکز اصلی بر کنترل آب‌های فرامرزی بوده است.»
افغانستان به دنبال ایجاد هیدروهژمونی است
رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون در ادامه به اهداف افغانستان از پروژه‌های سد‌سازی پرداخت و در این‌باره گفت: «این سیاست‌ها از یک‌سو به دنبال فراهم‌سازی زیرساخت‌های کشاورزی برای مردم افغانستان است؛ چرا که بیش از 60 درصد جمعیت این کشور عمدتاً کشاورزند. از سوی دیگر، این سیاست‌ها به ایجاد «هیدروهژمونی» کمک می‌کند؛ به این معنا که با بستن و کنترل آب، افغانستان می‌تواند در مذاکرات با همسایگان خود دست بالا را داشته باشد و از قدرت آب برای پیشبرد سیاست‌های خود بهره ببرد.»
سیاست ما در برابر سدسازی‌ها انفعالی بوده است
رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون، در ادامه مصاحبه خود به نقد سیاست آبی ایران در برابر افغانستان پرداخت. وی با تأکید بر اینکه سیاست کشورمان در این زمینه همچنان منفعلانه است، بیان کرد: «متأسفانه سیاست ما در این زمینه همچنان منفعلانه باقی مانده است. در بهترین حالت، در مذاکرات بین ایران و افغانستان، گاهی صحبت‌هایی از رودخانه‌ها و آب‌های فرامرزی به میان می‌آید، اما سیاست فعالی در این زمینه نداریم. روابط ایران و افغانستان بسیار گسترده است و این درهم‌تنیدگی در سیاست‌ها، فرهنگ، اقتصاد و بسیاری از مسائل دیگر کاملاً مشهود است. افغانستان به ایران نیازمند است؛ چه از نظر تأمین کالا‌های مورد نیاز مردمش، چه در زمینه تأمین بخشی از سوخت و برق و چه از جهت دسترسی به آب‌های آزاد از طریق ترانزیت که عمدتاً از بندر چابهار انجام می‌شود.» وی ادامه داد: «مراودات ایران و افغانستان بسیار زیاد است و در شرایط فعلی که ایران تحت تحریم‌های متعدد قرار دارد، افغانستان به‌نوعی یکی از مهم‌ترین راه‌های ارتباطی ایران به‌شمار می‌آید. با این حال در طی سال‌ها افغانستان سد‌های متعددی روی رودخانه‌هایی ساخته که بخشی از آب آن‌ها وارد ایران می‌شد، اما سیاست ما در برابر این سدسازی‌ها همچنان انفعالی بوده است.»
اقدامات ایران در مواجهه با افغانستان از یادداشت اعتراضی فراتر نرفته است
رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون به ضعف دیپلماسی آب ایران اشاره کرد و گفت: «نه‌تنها در دیپلماسی آب، بلکه در سایر سیاست‌های مرتبط با افغانستان نیز به‌ویژه در ارتباط با آب، نتایج موفقی نداشته‌ایم. آن‌ها تقریباً هر اقدامی که خواسته‌اند انجام داده‌اند و ما فقط در حد یادداشت‌های اعتراض‌آمیز یا مذاکراتی با مقامات افغانستان واکنش نشان داده‌ایم. حتی گاهی وزیر نیروی ما یا رئیس‌جمهور ایران در مذاکرات خود با مقامات افغانستان به موضوع آب پرداخته‌اند، اما متأسفانه این اقدامات هیچ‌گاه به نتیجه‌ای ملموس نرسیده است. این در حالی است که باید اقداماتی اساسی در این زمینه انجام می‌شد و سیاست‌های فعال‌تری در قبال سدسازی‌ها و حقابه‌ها اتخاذ می‌شد. ما نتوانسته‌ایم جلوی سدسازی‌ها را بگیریم یا حداقل حقابه خود را از رودخانه هیرمند، که معاهده‌ای در مورد آن داریم دریافت کنیم.»
تنها در خصوص رودخانه هیرمند با افغانستان توافق‌نامه داریم
میردارهریجانی در ادامه به توافق‌نامه‌های آب ایران با افغانستان اشاره کرد و توضیح داد: «ما تنها یک توافق‌نامه رسمی با افغانستان داریم که مربوط به رودخانه هیرمند است. این توافق‌نامه مربوط به معاهده سال 1351 است. البته، همیشه مقامات افغانستان در گفتار خود را متعهد به این معاهده دانسته‌اند و هیچ‌گاه آن را انکار نکرده‌اند. چه در زمان دولت‌های جمهوری، چه در زمان طالبان و حتی در حال حاضر هم این معاهده را انکار نمی‌کنند و خود را پایبند به آن می‌دانند.» وی افزود: «آن‌ها همیشه می‌گویند: «اگر آب به اندازه کافی باشد، ما حتماً به معاهده پایبند خواهیم بود و آب ایران را نیز پرداخت خواهیم کرد.» بنابراین نمی‌توان گفت که آن‌ها به‌طور علنی به این معاهده پایبند نیستند. اما در عمل، این پایبندی صرفاً در حد گفتار باقی مانده است.» رئیس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون در ادامه به وضعیت سایر رودخانه‌ها اشاره کرد و گفت: «روی سایر رودخانه‌ها مانند فراه، خاش‌رود، هریرود و بسیاری دیگر هیچ معاهده‌ای با افغانستان نداریم. سیاست افغانستان این است که ابتدا باید رودخانه‌ها را کنترل کنند، مثلاً با احداث سد و پس از آن با همسایگان خود درمورد معاهده صحبت کنند. به‌عبارتی آن‌ها نمی‌خواهند اشتباهی که درمورد هیرمند مرتکب شده‌اند درمورد سایر رودخانه‌ها تکرار کنند.»
افغانستانی‌ها فقط در گفتار به توافق‌نامه پایبندند
میردارهریجانی درمورد عملکرد افغانستان در خصوص هیرمند نیز اظهار داشت: «درمورد هیرمند، افغانستان همیشه در گفتار خود پایبندی نشان داده است، اما در عمل هیچ‌گاه به معاهده متعهد نبوده‌اند. اگر آبی به ایران آمده، این آب معمولاً به دلیل سیلاب‌ها و پیش از احداث سد کمال‌خان بوده که کنترل آن‌ها ممکن نبوده است.» وی ادامه داد: «اما پس از احداث بند کمال‌خان که افغانستان توانست آب را کنترل کند و سرریز آن را به سمت شوره‌زار گودزره هدایت کند آب بسیار کمی به ایران رسید. این مقدار حتی به اندازه توافق‌نامه هم نبوده و در سه یا چهار سال اخیر، پس از احداث سد کمال‌خان، آبی که به ایران رسیده بسیار کمتر از میزان تعیین‌شده در معاهده بوده است.»