بزرگنمايي:

ایرانیان جهان - هم میهن /متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
شهاب شهسواری| محمدجواد ظریف، وزیر خارجه پیشین جمهوری اسلامی ایران که در دولت چهاردهم به‌عنوان معاون راهبردی مسعود پزشکیان خدمت می‌کرد، روز 13 اسفند با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی ایکس خبر داد که از مقام خود استعفا داده‌است. ظریف در بیان دلایل استعفای خود نوشت: «‌دیروز به دعوت ریاست محترم قوه قضائیه به دیدار ایشان رفتم.
در این دیدار، ایشان با اشاره به شرایط کشور توصیه کردند که برای پیشگیری از فشار بیشتر بر دولت، به دانشگاه بازگردم. بنده نیز بی‌درنگ پذیرفتم که همواره خواسته‌ام یار باشم و نه بار. با سپاس فراوان از ایشان که بار مسئولیت در برابر خدا و مردم را از دوش بنده برداشتند، امیدوارم با کنار گذاشتن بنده، بهانه‌ها برای سنگ‌اندازی در برابر خواست مردم و موفقیت دولت برداشته شود. هنوز به پشتیبانی از دکتر پزشکیان گرانقدر می‌بالم و برای ایشان و دیگر خدمتگزاران راستین به مردم بهترین‌ها را آرزومندم.»
کناره‌گیری ظریف، همزمان با استیضاح عبدالناصر همتی، وزیر امور اقتصادی و دارایی تنها 7 ماه پس از آغاز به کار دولت چهاردهم، نشان‌دهنده توانمندی مخالفان دولت در نهادهای حاکمیتی است و نشان می‌دهد که حتی اگر دولت پزشکیان علاقه‌مند باشد که برنامه‌های سیاست خارجی خود را بر اساس آنچه در شعارهای خود در تبلیغات ریاست‌جمهوری بیان کرده‌بود پیش ببرد، با موانع بسیار سخت و سنگینی در داخل کشور مواجه است.
گرمای تنور انتخابات
سه‌شنبه 29 خرداد، حضور محمدجواد ظریف و مهدی سنایی به‌عنوان مشاوران سیاست خارجی مسعود پزشکیان، نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری در برنامه میزگرد سیاسی انتخابات 1403، به ناگاه شور و حرارت بسیاری به انتخابات 1403 بخشید. محمدجواد ظریف که بعد از پایان کار دولت دوازدهم در سال 1400 از متن سیاست خارج شده‌بود و به دانشگاه برگشته‌بود، حالا در میانه انتخابات قرار داشت.
ظریف بعد از این برنامه تلویزیونی به سرعت به چهره اصلی ستاد انتخاباتی مسعود پزشکیان تبدیل شد. حضور ظریف در کنار پزشکیان و سخنرانی‌های او در شهرهای مختلف در حمایت از تعامل با کشورهای جهان و انتقاد از کاسبان تحریم، این امید را در میان رای‌دهندگان به مسعود پزشکیان زنده کرده‌بود که با حضور پزشکیان در قدرت، شاهد چرخش در سیاست خارجی و ایجاد زمینه‌های تعامل با غرب و مذاکره برای برطرف کردن تحریم‌ها باشند. کمی بیش از 8 ماه پس از آن میزگرد سیاسی، حالا شرایط کاملاً تغییر کرده‌است.
دیگر آن شور و اشتیاق گذشته در میان افرادی که به مسعود پزشکیان رای دادند وجود ندارد. به نظر می‌رسد که تندروهای مخالف تعامل با غرب کاملاً پیروز شده‌اند. محمدجواد ظریف که از 11 مرداد به عنوان معاون راهبردی رئیس‌جمهور و رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست‌جمهوری منصوب شده‌بود، هفته گذشته از مقام خود کناره‌گیری کرد. امروز دیگر امید کمتری در میان حامیان پزشکیان وجود دارد که دولت او بتواند تحریم‌ها را مرتفع کند و در پرونده هسته‌ای و دیگر مسائل اختلافی با غرب به توافقی دست پیدا کند. شاید کناره‌گیری ظریف نخستین نشانه از بسته شدن درهای تعامل با غرب در دولت پزشکیان بود.
نماد میانه‌روی
به نوشته رسانه‌های خارجی، ظریف به عنوان نماد میانه‌روی نظام حاکم بر ایران شناخته می‌شد. جروزالم‌پست اسرائیل در واکنش به استعفای ظریف نوشت: «ظریف به عنوان چهره دلپذیر ایران شناخته می‌شد، اما حالا دیگر نقاب کنار رفته ‌است. در واقع اساساً قضیه ربطی به تندرو بودن نداشت، چون ظریف هم یک وفادار به نظام بود. آنچه اتفاق افتاد مربوط به مسائل سیاست داخلی بود. ایران در حال دور شدن از غرب است و این احساس ایجاد شده‌است که آدم‌هایی مانند ظریف دیگر مثل گذشته مورد نیاز نیستند.» کناره‌گیری ظریف در رسانه‌های اسرائیلی عمدتاً با استقبال مواجه شد. هاآرتص در تحلیلی در این مورد نوشت: «این تغییر می‌تواند فشار نظامی و دیپلماتیک بر ایران را افزایش دهد.» این رسانه به نقل از یک منبع گفت: «اسرائیل و متحدانش از این فرصت استفاده خواهند کرد.»
پیام به عراقچی
تقریباً تردیدی وجود ندارد که حامیان حذف ظریف، بیش از هر چیز مخالف تعامل جمهوری اسلامی ایران با دولت‌های غربی و به‌ویژه آمریکا هستند. محمدجواد ظریف تنها وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران بود که حاضر شد با همتای آمریکایی خود مذاکره مستقیم انجام دهد. محمدجواد ظریف مسئول مذاکراتی بود که سال 1394 به انعقاد برجام منتهی شد.
بلومبرگ در تحلیل خود درباره استعفای ظریف معتقد است: «بدون ظریف، ایران ممکن است به تقابل با غرب کشیده شود.» این رسانه به نقل از یک مقام گفت:‌«تندروها حالا دست بالا را دارند.» هرچند در دولت چهاردهم ریاست دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر عهده محمدجواد ظریف نبود و معاون پیشین او، سیدعباس عراقچی در صدر دستگاه سیاست خارجی ایران قرار گرفته‌است، اما غیبت ظریف از دولت می‌تواند نشان‌دهنده جهت‌گیری کلی دولت چهاردهم باشد. شاید فشار شدید به محمدجواد ظریف برای کناره‌گیری از مقام خود، به نوعی شلیک هشدار به سیدعباس عراقچی بود که اگر بخواهد ابتکارهایی را برای بهبود روابط با غرب در پیش بگیرد که یادآور برجام و دوران وزارت ظریف باشد، ممکن است که هدف بعدی او باشد.
بزم در سنگر دشمن
ناظران سیاسی معتقدند که استعفای ظریف به نفع رقبای منطقه‌ای ایران خواهد بود. هرچند ظریف مستقیماً مسئولیتی در دستگاه سیاست خارجی دولت چهاردهم بر عهده نداشت، اما از یک سو نماد مذاکره با آمریکا و از سوی دیگر نماد بسیج کردن جامعه جهانی علیه دولت ترامپ در دور نخست ریاست‌جمهوری او محسوب می‌شد.
حالا اما مخالفان منطقه‌ای ایران خیال‌شان آسوده‌تر است که محمدجواد ظریف، که ادعا می‌کرد با دیپلماسی توئیتری توانسته‌است یک بار دونالد ترامپ را در تقابل با ایران زمین‌گیر کند، دیگر در دولت ایران حضور ندارد. در واقع اجبار به کناره‌گیری ظریف نشان داد که دولت پزشکیان همزمان با فشارهای خارجی که با امضای یادداشت ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ برای احیای کارزار فشار حداکثری انتظار می‌رود تشدید شود، در جبهه داخل هم باید با مخالفان قدرتمند داخلی مبارزه کند و از دو سو تحت فشار مضاعفی قرار خواهد گرفت.
براساس گزارشی که خبرگزاری خبرآنلاین از واکنش رسانه‌های بین‌المللی به کناره‌گیری ظریف تهیه کرده‌است شبکه تلویزیونی الجزیره معتقد است: «استعفای ظریف می‌تواند ایران را به سمت شرق سوق دهد.» این رسانه به نقل از یک تحلیلگر گفته: «اما این تغییر ممکن است ایران را در برابر فشارهای اقتصادی آسیب‌پذیرتر کند.» خبرآنلاین در ادامه گزارش خود از واکنش‌ رسانه‌های خارجی به استعفای ظریف می‌نویسد؛ جی‌زیرو مدیا دیگر رسانه کانادایی نوشت: «این استعفا قدرت‌گیری تندروها را تأیید می‌کند.»
این رسانه به نقل از یک کارشناس گفت: «ظریف از ابتدا با مقاومت اصول‌گرایان روبه‌رو بود و این پایان کار او را رقم زد.» المیادین نیز گزارش داد: «استعفای ظریف می‌تواند به معنای پایان تلاش برای تعادل بین شرق و غرب باشد.» این رسانه به نقل از یک منبع گفت: «ایران حالا ممکن است به محور مقاومت نزدیک‌تر شود.» در طول دورانی که ظریف وزارت خارجه را بر عهده داشت، بیشترین مخالفت‌ها و انتقادها از او از یک طرف در میان تندروهای داخلی و از سوی دیگر در میان سیاستمداران تندرو و جنگ‌طلب اسرائیلی و آمریکایی بیان می‌شد. ظریف در میان رهبران و فرماندهان محور مقاومت عموماً با استقبال و تحسین مواجه می‌شد. در نتیجه تحلیل‌هایی که کناره‌گیری ظریف را نشانه‌ای از نزدیک‌تر شدن به محور مقاومت تعبیر می‌کنند، چندان با شواهد همخوان نیستند.
دست بالای تندروهای داخلی
استعفای محمدجواد ظریف، تحت فشار تعدادی از نمایندگان و جناح‌های تندرو به این معنا است که دولت چهاردهم از یک چهره باتجربه در مواجهه با غرب محروم می‌شود. هرچند ظریف بیش از هر چیز به انعقاد برجام مشهور شده‌است، اما نباید فراموش کرد که بخش بزرگی از دوران وزارت او همزمان با ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ و سیاست فشار حداکثری آمریکا بود.
تایمزآو اسرائیل، رسانه اسرائیلی، نوشت: «کناره‌گیری ظریف پایان حضور یک چهره معتدل در دولت ایران است.» این رسانه به نقل از یک مقام گفت: «این پیروزی تندروهایی است که مخالف هرگونه تعامل با غرب هستند.» یوریژیا ریویو، رسانه تحلیلی مستقر در آمریکا نیز گزارش داد: «استعفای ظریف شکست پروژه اصلاحات در دولت پزشکیان را نشان می‌دهد.» این رسانه به نقل از یک تحلیلگر افزود: «او نماد امید به دیپلماسی بود که حالا کنار رفته است.»
کناره‌گیری ظریف نشان می‌دهد که دولت پزشکیان برای دیپلماسی با غرب نیازمند عبور از سدهای عظیمی در داخل کشور است و نهادها و اشخاص قدرتمندی وجود دارند که به سادگی خواهند توانست بر تصمیم‌های او اثرگذاری کنند و او را وادار به تسلیم کنند. پزشکیان دست‌کم برای 7 ماه در مقابل فشارها برای برکناری ظریف از مقام معاونت راهبردی مقاومت کرده‌بود، اما نهایتاً این مقاومت هم شکسته‌شد.
ام‌اس‌ان، رسانه مستقر در امارات متحده عربی، نوشت: «بازگشت سیاست فشار حداکثری دولت جدید آمریکا از ژانویه 2025، ظریف را ناامید کرد.» این رسانه به نقل از یک مقام گفت: «او معتقد بود بدون کاهش تحریم‌ها، دیپلماسی بی‌فایده است.» جروزالم‌پست، روزنامه اسرائیلی نیز گزارش داد: «حملات اخیر اسرائیل به مواضع ایران در سوریه فشار را بر ظریف افزایش داد.» این رسانه به نقل از یک تحلیلگر گفت: «او احساس می‌کرد تعامل با غرب در این شرایط ممکن نیست.»
یاهونیوز، رسانه آمریکایی هم در توضیح عوامل خارجی موثر بر استعفا نوشت: «ناکامی در کاهش تحریم‌ها و بحران اقتصادی، ظریف را منزوی کرد.» این رسانه به نقل از یک منبع افزود: «فشارهای خارجی او را از تأثیرگذاری بازداشت.» دبلیوسی‌تی‌اس‌رادیو، ایستگاه رادیویی آمریکایی نیز در 3 مارس گزارش داد: «تحریم‌های جدید آمریکا و ناتوانی دولت در پاسخ به بحران، ظریف را تحت فشار قرار داد.» این رسانه به نقل از یک کارشناس گفت: «او در این شرایط چاره‌ای جز استعفا نداشت.»
بازار